ΥΠΟΜΝΗΜΑ
ΓΙΑ ΤΟ ΕΙΚΟΣΤΟΠΕΜΠΤΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ
«ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ»
ΤΟΥ ΕΒΡΑΪΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΑΘΗΝΑ, 28 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ – 1 ΜΑΡΤΙΟΥ 2019
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (ΕΜΕ) έχει ήδη διοργανώσει και πραγματοποιήσει, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, είκοσι τέσσερα (24) σεμινάρια για δασκάλους και καθηγητές της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με θέμα «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», δώδεκα εκ των οποίων πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα (2004, 2006, 2007, 2009, 2010, 2011, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018) και τρία στη Θεσσαλονίκη (2005, 2004, 2015). Το 2012 και στο διάστημα 2014-2016 πραγματοποιήθηκαν επίσης σεμινάρια σε Ιωάννινα, Βόλο, Ζάκυνθο, Πάτρα, Λάρισα, Καρπενήσι, Δίστομο, Δράμα και Χανιά, τα οποία έδωσαν έμφαση και στις τοπικές διαστάσεις του Ολοκαυτώματος. Η απόφαση επέκτασης του σεμιναρίου εκτός Αθήνας απεδείχθη πραγματικά ευεργετική, κυρίως για δύο λόγους. Από τη μία, μπορέσαμε να ενισχύσουμε τους εκπαιδευτικούς που εργάζονται στην περιφέρεια με παιδαγωγικό / ιστορικό υλικό και μουσειοεκπαιδευτική τεχνογνωσία. Aπό την άλλη, το έργο του ΕΜΕ εμπλουτίστηκε βαθιά μέσα από την ενεργή κατάθεση προβληματισμών, ερωτημάτων και ανησυχιών των εκπαιδευτικών μεγάλου μέρους της επικράτειας. Η πραγματοποίηση αυτού του σεμιναρίου στην Αθήνα, ως επι το πλείστον σε ετήσια βάση, δίνει τη δυνατότητα ανανέωσης του προγράμματος, δοκιμής νέων εργαστηρίων, καθώς και πρόσκλησης διακεκριμένων επιστημόνων από το εξωτερικό.
ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Aπό τις 28 Φεβρουαρίου έως 1 Μαρτίου 2019 διοργανώθηκε το 25ο Σεμινάριο του ΕΜΕ για εκπαιδευτικούς υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων με θέμα «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα». Το σεμινάριο, που πραγματοποιήθηκε στο Ιωνικό Κέντρο στην Πλάκα με την οικονομική συμβολή του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, είχε για πρώτη φορά τη συμμετοχή τριών διεθνών θεσμών, του Fondation pour la Memoire de la Shoah (Παρίσι), του Yad Vashem (Ιερουσαλήμ) και του International Tracing Service (Βad Arolsen, Γερμανία). Επίσης για πρώτη φορά παρακολούθησαν το σεμινάριο και επτά εκπαιδευτικοί παράγοντες από την Κύπρο μετά από πρόσκληση του ΕΜΕ.
Η Διευθύντρια του ΕΜΕ Ζανέτ Μπαττίνου, ευχαρίστησε την κυρία Κιολέογλου για τη ζεστή φιλοξενία του Ιωνικού Κέντρου και άνοιξε τις εργασίες του σεμιναρίου διαβάζοντας τον χαιρετισμό του Γιώργου Καλαντζή, Γενικού Γραμματέα Θρησκευμάτων, που τόνισε ότι όταν οι εκπαιδευτικοί καλούνται να διδάξουν στα παιδιά το Ολοκαύτωμα βρίσκονται αντιμέτωποι με μια πολύπλοκη πραγματικότητα. Το να μπορεί ένας μαθητής ή μια μαθήτρια να κατανοήσει το γεγονός αυτό καθεαυτό, δηλαδή το ότι το Ολοκαύτωμα συνέβη, ή το να συνειδητοποιήσει, ότι αν και υπήρξαν πράξεις αντίστασης και αλληλεγγύης, που έσωσαν πολλούς ανθρώπους, ανάμεσά τους και πολλά παιδιά, οι Γερμανοί και οι Βούλγαροι συνεργάτες τους με την ενεργή βοήθεια δοσιλόγων και κερδοσκόπων, οδήγησαν πάνω από 82% του προπολεμικού εβραϊκού πληθυσμού στην Ελλάδα στα στρατόπεδα εξόντωσης του Άουσβιτς και της Τρεμπλίνκα, είναι μια εξαιρετικά απαιτητική διανοητική διαδικασία. Ο Γ. Καλαντζής δεν παρέλειψε να ευχαριστήσει το ΕΜΕ για το αδιάκοπο έργο του. Στη συνέχεια διαβάστηκε το μήνυμα του Προέδρου του ΕΜΕ, Σαμουήλ-Μάκη Μάτσα, στο οποίο ευχαριστούσε όλους τους παράγοντες που εργάστηκαν για το σεμινάριο και ιδιαίτερα τον Γ. Καλαντζή. Ο Πρόεδρος εξήρε το γεγονός της «μοναδικότητας» του Ολοκαυτώματος, έκδηλης στο συστηματικό και «βιομηχανοποιημένο» τρόπο δολοφονίας των Εβραίων και επέστησε την προσοχή του κοινού στο ότι στα στρατόπεδα του Γ’ Ράιχ δολοφονήθηκαν αθώοι άνθρωποι, Εβραίοι, Χριστιανοί, Ρομά και άλλοι που δεν είχαν διαπράξει τίποτα μεμπτό στη ζωή τους. Αυτό θα πρέπει να γίνει μάθημα στους νέους ανθρώπους, κατέληξε ο Μ. Μάτσας στον χαιρετισμό του, μια που πάνω σε αυτούς στηρίζεται το μέλλον της κοινωνίας. Στο τέλος της ομιλίας της η Διευθύντρια του ΕΜΕ έκανε μια σύντομη ανασκόπηση της ιστορίας των σεμιναρίων τα τελευταία 15 χρόνια και τόνισε τη σημασία της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος ως αρχέτυπης γενοκτονίας σαν μέσο καταπολέμησης του νεοναζισμού, του ρατσισμού και του αντισημιτισμού σε σύγχρονες κοινωνίες. Επίσης, ενημέρωσε τους εκπαιδευτικούς για την «Γωνιά των Εκπαιδευτικών» στην ιστοσελίδα του ΕΜΕ (https://www.jewishmuseum.gr/i-gonia-ton-ekpaideytikon/), η οποία δημιουργήθηκε πρόσφατα, προκειμένου να ενισχύσει το ΕΜΕ το έργο τους. Σε αυτόν τον ιστότοπο έχουν αναρτηθεί εργασίες μαθητών, προτάσεις μαθημάτων, αλλά και παρουσίαση πρόσφατων και προσεχών δραστηριοτήτων, που αφορούν το έργο των δασκάλων και καθηγητών.
Στην πρώτη εισήγηση της ημερίδας με τίτλο «Στα Ίχνη της Εβραϊκής Παρουσίας στην Ελλάδα: Ιστορικά και Αρχαιολογικά Τεκμήρια της Μακραίωνης Ιστορίας των Ελλήνων Εβραίων» η ερευνήτρια του ΕΜΕ και υποψήφια διδάκτορας στην αρχαία ιστορία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Αναστασία Λουδάρου, έκανε μια σύντομη ιστορική επισκόπηση των 2300 χρόνων εβραϊκής ιστορίας στον ελλαδικό χώρο κατά την αρχαιότητα, τα ελληνιστικά χρόνια, καθώς και την περίοδο της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η διάλεξή της ήταν βασισμένη σε πηγές από ανασκαφές στη Δήλο, στις Πράξεις των Αποστόλων και σε αρχαιολογικά τεκμήρια, που μαρτυρούν την ύπαρξη εβραϊκών ηθών και εθίμων. Σε αυτό το σημείο παρουσίασε και την έκδοση του Μουσείου «Corpus Inscriptionum Judaicarum Graeciae». Η Α. Λουδάρου ανέλυσε το περιεχόμενο των όρων «Εβραίος», «Ισραηλίτης», «Ιουδαίος» και «Ισραηλινός», όπως και τους όρους «Σεφαραδίτης», «Ασκεναζίτης», «Ρωμανιώτης» και «Μισράχι». Ένα κεντρικό σημείο στην ομιλία της ήταν η άφιξη των Εβραίων Σεφαραδιτών στον ελλαδικό χώρο και κυρίως στη Θεσσαλονίκη μετά το 1492. Η Α. Λουδάρου έκλεισε την ομιλία της με την αναφορά της στα εθνικά κινήματα του 19ου και 20ού αιώνα και στο πώς αυτά επηρέασαν την ανθρωπογεωγραφία των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στον κορμό του ελληνικού κράτους.
Στην εισήγησή της με τίτλο «Η Ψηφιακή Εφαρμογή Πολυμέσων: Οι Εβραίοι της Ελλάδας. 2300 χρόνια ιστορίας και παράδοσης» η θεατρόλογος και επιμελήτρια ψηφιακού υλικού πολιτιστικού περιεχομένου, Δώρα Κεχαγιά, αναφέρθηκε στην διαδραστική ψηφιακή πλατφόρμα του ΕΜΕ «Οι Εβραίοι της Ελλάδας, 2300 χρόνια ιστορίας και παράδοσης». Τόνισε τη σημασία της για την εργασία των εκπαιδευτικών και υπογράμμισε τα παρακάτω κύρια σημεία: α) Η δημιουργία αυτής της πλατφόρμας και η αποτύπωσή της σε DVD είναι το αποτέλεσμα συνεργασίας πολλαπλών φορέων. β) Για την πραγματοποίησή της έγινε αξιοποίηση σημαντικού υλικού του ΕΜΕ, όπως προφορικές μαρτυρίες, συγγράμματα της βιβλιοθήκης του ΕΜΕ, εκθεσιακά αντικείμενα, φωτογραφίες. γ) Η ενασχόληση με αυτό το ψηφιακό υλικό ξυπνάει το ενδιαφέρον των μαθητών για την τοπική και προφορική ιστορία. Η πλατφόρμα αυτή, ανέφερε η Δ. Κεχαγιά, είναι ένα ταξίδι στον χρόνο –ένα «είδος ανθολογίου»– που παρουσιάζει σημαντικά στοιχεία ζωής των Ελλήνων Εβραίων από τον 3ο αι. π.Χ. μέχρι σήμερα, όπως τη λειτουργία της συναγωγής στην Αθήνα, την παρουσία και τον ρόλο των ραβίνων, λειτουργικές συνήθειες, θρησκευτικές γιορτές, ήθη και έθιμα, στοιχεία καθημερινής ζωής, κοινές εμπειρίες Εβραίων και μη Εβραίων στα σχολεία, στις γειτονιές, στην επαγγελματική ζωή, όπως και μαρτυρίες επιζώντων του Ολοκαυτώματος. Η Δ. Κεχαγιά τόνισε, ότι το ευρύ χρονικό πλαίσιο που καλύπτει θεματικά αυτή η πλατφόρμα μας επιτρέπει να εξερευνήσουμε την πολυπλοκότητα της εβραϊκής ταυτότητας και να συνειδητοποιήσουμε ότι η ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας είναι αναπόσπαστο κομμάτι της εθνικής ιστορίας, τόσο στο παρελθόν, όσο και στο παρόν. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να αντισταθμίσουμε την αμήχανη απουσία εβραϊκής ζωής, που διαπιστώνει κανείς μετά το Ολοκαύτωμα, κατέληξε η εισηγήτρια.
Στη συνέχεια, η ιστορικός του ΕΜΕ Αλεξάνδρα Πατρικίου και διδάκτορας σύγχρονης ιστορίας του Πάντειου Πανεπιστημίου παρουσίασε στη διάλεξή της με τον τίτλο «Η ψηφιακή Εφαρμογή Πολυμέσων: O Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων (1941-45)» το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε ο Διωγμός των Εβραίων της Ελλάδας, που στοίχισε τη ζωή περίπου 58.000 ανθρώπων. Μετά από μια σύντομη ανασκόπηση των προπολεμικών χρόνων, η Α. Πατρικίου μίλησε για τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940-41 και τη συμμετοχή Ελλήνων Εβραίων στρατιωτών, για να περάσει στην κατοχή της χώρας απο Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους. Στη συνέχεια, παρουσίασε τις φάσεις της αντισημιτικής πολιτικής των Γερμανών – ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη– που ξεκίνησαν ήδη την άνοιξη του 1941 με την «επέλαση» του Sonderkommando Rosenberg, το κλείσιμο εβραϊκών εφημερίδων, την κατάσχεση περιουσιών για να μπουν στην τελική ευθεία τον Ιούλιο 1942 με το «Μαύρο Σάββατο» στην Πλατεία Ελευθερίας και την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου, και να κορυφωθούν την άνοιξη του 1943 με την γκετοποίηση του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης και την εκκίνηση των «τραίνων θανάτου» με κατεύθυνση το Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Επίσης, μίλησε για τον εκτοπισμό των Εβραίων που ζούσαν στις περιοχές εκείνες που περιήλθαν στην κατοχή των Γερμανών μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του 1943, όπως και για την εφαρμογή των αντισημιτικών μέτρων και τον εκτοπισμό των Εβραίων της ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στην Τρεμπλίνκα από τις βουλγαρικές κατοχικές δυνάμεις, υπογραμμίζοντας ότι στην βουλγαρική ζώνη, με εξαίρεση 200 κρυμμένους Εβραίους, κανένας δεν επέζησε. Η Α. Πατρικίου αναφέρθηκε στον ρόλο της Αντίστασης και σε φωνές διαμαρτυρίας που άρθρωσαν εκπρόσωποι του ορθόδοξου κλήρου, αλλά και λαϊκοί, ενώ επέστησε την προσοχή του κοινού στο γεγονός, ότι η τύχη κάθε κοινότητας δεν ήταν η ίδια. Μετά την Απελευθέρωση, κατέληξε η ομιλήτρια, οι λίγοι Εβραίοι που βρίσκονταν πια στην Ελλάδα είχαν συγκεντρωθεί στην πλειοψηφία τους στην Αθήνα (στη Θεσσαλονίκη ζούσαν περίπου 1500 άνθρωποι) ενώ πολλοί, που βρέθηκαν χωρίς σπίτι και οικογένεια, αναζήτησαν μια καινούργια αρχή στις ΗΠΑ και στο Ισραήλ.
Το κεντρικό σημείο της εισήγησης της ιστορικού Οντέτ Βαρών-Βασάρ με τίτλο «Εκτόπιση και Εξόντωση των Ελληνοεβραίων» ήταν το γεγονός του εκτοπισμού των περισσοτέρων και της διάσωση των ολίγων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Έκανε αναφορά στον ιστορικό Saul Friedländer και στη μνεία του για την γενικότερη αδιαφορία του κόσμου απέναντι στο δράμα των Εβραίων, καθότι δεν βρέθηκε ούτε μια προσωπικότητα διεθνούς φήμης για να διαμαρτυρηθεί για το Ολοκαύτωμα. Αυτό είναι ακατανόητο, σημείωσε η εισηγήτρια, εάν συγκριθεί με τη δημόσια κατακραυγή που ξεσήκωσε η Υπόθεση Dreyfus τον 19ο αιώνα. Στη συνέχεια, η Ο. Βαρών-Βασάρ έκανε μια σύντομη ανασκόπηση των γεγονότων που οδήγησαν στην «Τελική Λύση», υπογράμμισε τον εξολοθρευτικό αντισημιτισμό του Ναζισμού και σημείωσε, ότι ο συνδυασμός γραφειοκρατίας και υψηλής τεχνολογίας ήταν ο παράγοντας που προσέδωσε στο Ολοκαύτωμα την ιδιαίτερη διάσταση της βιομηχανικής εξόντωσης. Εστιάζοντας τώρα στην Ελλάδα, η ομιλήτρια τόνισε το μεγάλο ποσοστό συρρίκνωσης του εβραϊκού πληθυσμού μετά τον Πόλεμο (82,5%) και τον αφανισμό ολόκληρων κοινοτήτων. Επίσης, παρουσίασε τη Θεσσαλονίκη –που ομολογουμένως δείχνει να μονοπωλεί το ενδιαφέρον των ιστορικών– ως την «πόλη εξόντωσης» και την Αθήνα ως «πόλη διάσωσης», ενώ δεν παρέλειψε να τονίσει το υψηλό ποσοστό δολοφονίας των Εβραίων στην βουλγαρική ζώνη κατοχής (98%). Στην εισήγησή της η ιστορικός αναφέρθηκε στην τύχη των ισπανόφωνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης, στον ρόλο που έπαιξαν οι Ιταλοί διπλωμάτες στη Θεσσαλονίκη για τη διάσωση πολλών Εβραίων όπως και στο ΕΑΜ, που ήταν υπεύθυνο για τα χαμηλότερα ποσοστά εξόντωσης στη Θεσσαλία. Το τι συνέβη στις κοινότητες μεταπολεμικά εξαρτήθηκε από πολλούς τοπικούς παράγοντες, υπογράμμισε η Ο. Βαρών-Βασάρ. Για παράδειγμα, αναφέρθηκε στη Ρόδο, που αν και υπέστη πολύ υψηλές απώλειες, έχει τώρα μια ενεργή εβραϊκή κοινότητα, κάτι που όμως δεν ισχύει για την Ζάκυνθο, παρόλο το «θαύμα» σωτηρίας σύσσωμου του εβραϊκού πληθυσμού το καλοκαίρι του 1944. Τέλος, η εισηγήτρια μίλησε για την «εκκωφαντική σιωπή» σχετικά με το Ολοκαύτωμα που κυριαρχούσε για πολλές δεκαετίες μετά τον πόλεμο, και για το «ιδιωτικό πένθος» σα μοναδική διέξοδο μνήμης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το γεγονός, ότι, αν και σε πολλές πόλεις ανεγέρθηκαν μνημεία του Ολοκαυτώματος ήδη απο την δεκαετία του 1950, στη Θεσσαλονίκη, την άλλοτε γνωστή ως «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων», το αντίστοιχο μνημείο ανεγέρθηκε μόλις το 2014.
Στην τελευταία εισήγηση της πρώτης μέρας του σεμιναρίου, στα αγγλικά, με τίτλο “The repressive Νazi policies before and during the War” o ιστορικός και μέλος του Fondation pour la Mémoire de da Shoah Tal Bruttmann, παρουσίασε την ιστορία των στρατοπέδων συγκέντρωσης που ήταν σκορπισμένα σε όλη την επικράτεια του Γ’ Ράιχ, ήδη από το 1933, βασίζοντας την εισήγησή του στην ανάλυση ενός πλούσιου φωτογραφικού υλικού. Για τον ομιλητή, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, που έφταναν τα 1000 σε όλη τη Γερμανία, υπήρξαν το πρώτο μέτρο καταπίεσης του ναζιστικού καθεστώτος. Έχοντας την πρόθεση να εκλογικεύσουν το σύστημα τρομοκρατίας οι Γερμανοί εισήγαν τα πρώτα διακριτικά σήματα (badges) για τους έγκλειστους Γερμανούς άνδρες, μια που οι γυναίκες δεν «υφίστανται» στη ναζιστική ιδεολογία. Ο T. Bruttmann στη συνέχεια αναφέρθηκε στα 70.000 θύματα του Προγράμματος Ευθανασίας Τ-4 για να προχωρήσει στην εξολοθρευτική πολιτική απέναντι στους Εβραίους, σημειώνοντας ότι 3.000.000 Εβραίοι δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων και 3.000.000 σε μαζικές εκτελέσεις. Σε αυτό το σημείο αναφέρθηκε στο έργο-σταθμό του Christopher Browning Ordinary Men και στο ρόλο των Αστυνομικών Ταγμάτων (Police Battalions) σε αυτές τις εκτελέσεις. Επίσης, ο ομιλητής τόνισε τη μοναδικότητα του φαινομένου του Γκέττο της Βαρσοβίας, για να περάσει στη σταδιακή μεταμόρφωση του Άουσβιτς από στρατόπεδο συγκέντρωσης και δολοφονίας Ρώσων αιχμαλώτων πολέμου σε κέντρο μαζικής δολοφονίας των Εβραίων της Ευρώπης. Την εισήγησή του έκλεισε ο T. Bruttmann με αναφορές στα Βαλκάνια, όπου οι δολοφονίες αμάχων παρουσιάζονταν από τους Γερμανούς θύτες σαν πόλεμος εναντίον ληστρικών συμμοριών.
Η δεύτερη μέρα του συνεδρίου, Παρασκευή 1 Μαρτίου 2019, άνοιξε με το εργαστήριο της πολιτικού επιστήμονα, χορογράφου και χοροθεραπεύτριας Νίνας Αλκαλάη με τον τίτλo «Προτάσεις για μια Βιωματική Διδασκαλία για το Ολοκαύτωμα μέσω της Τέχνης». Σκοπός του εργαστηρίου ήταν να αποσαφηνίσει τον τρόπο προσέγγισης του Ολοκαυτώματος μέσα από τον συμβολισμό της τέχνης, δηλαδή μέσα από την λογοτεχνία, την ποίηση, τη μουσική, τον χορό και τις εικαστικές τέχνες. Η Αλκαλάη χώρισε την τέχνη που πραγματεύεται το Ολοκαύτωμα σε 3 υποκατηγορίες. Α) Στρατοπεδική τέχνη (Holocaust art), που περιλαμβάνει ποιήματα, σκίτσα και μουσικές συνθέσεις που δημιουργήθηκαν μέσα στο στρατόπεδο του Τερεζίν. Β) Μεταπολεμική τέχνη, με δημιουργούς Εβραίους και μη Εβραίους. Γ) Τέχνη, που σε μια πρώτη προσέγγιση δεν δείχνει να έχει μια ξεκάθαρη και ορατή σχέση με το Ολοκαύτωμα. Η εισηγήτρια τόνισε, ότι τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα δεν παρουσιάζουν εικόνες φρίκης, καθώς ισχύει ένα είδος «σιωπηρής συμφωνίας» να αποφεύγεται η όποια αισθητικοποίηση της βίας. Το κοινό έλαβε από την Ν. Αλκαλάη προς ανάγνωση το ποίημα του Γιώργου Χρονά «Όχι δεν πρέπει» σε μελοποίηση Γιάννη Μαρκόπουλου. Επίσης προβλήθηκε ένα 7λεπτο χορευτικό video με τον τίτλο “Sarah”, παραγωγής Allen Kaeja / Μark Adam και με πρωταγωνίστρια την χορεύτρια Karen Kaejα. Ο Kaeja, που ανήκει στη δεύτερη γενιά επιζώντων του Ολοκαυτώματος, είχε δηλώσει επιγραμματικά ότι « Όλοι έχουμε την ίδια ανάγκη να κατανοήσουμε την ύπαρξή μας μέσα από την επιβίωση των γονέων μας και αυτό το κάνουμε τέχνη… Καθώς το σώμα είναι ο φορέας της ανθρώπινης εμπειρίας [το σώμα] μπορεί να αποτελέσει και τον ιδανικό φορέα έκφρασης με κύριο εργαλείο τη γλώσσα του χορού». Οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί, που κλήθηκαν να αξιολογήσουν τις δύο καλλιτεχνικές δημιουργίες, συμφώνησαν, ότι το συγκριτικό πλεονέκτημα της προσέγγισης του Ολοκαυτώματος διά μέσω του χορού σε σχέση με αυτή της ανάγνωσης ενός ποιήματος είναι, ότι ανοίγει το δρόμο για πολλαπλές ερμηνείες και ρίχνει φως σε περισσότερες παραμέτρους της ιστορικής αλήθειας, κάτι που η «αμεσότητα» ενός γραπτού κειμένου μπορεί ενίοτε να δυσχεραίνει.
Στη συνέχεια, οι Αλεξάνδρα Πατρικίου και Οντέτ Βαρών-Βασάρ οργάνωσαν το δεύτερο εργαστήριο της διημερίδας με τίτλο «Η Διαχείριση της Μνήμης του Ολοκαυτώματος μέσα από τις Ταινίες», βασιζόμενο στο γεγονός ότι ο κινηματογράφος είναι ένα είδος τέχνης προσιτό στους μαθητές. Το εργαστήριο αυτό πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά και ήταν η ανταπόκριση στην επιθυμία πολλών εκπαιδευτικών για κάτι τέτοιο. Οι δύο ιστορικοί τόνισαν, ότι οι μαθητές μέσα από την ενασχόληση με το Ολοκαύτωμα πρέπει να συνειδητοποιήσουν τρες σημαντικές έννοιες: Α) Αυτή της Μνήμης, δηλαδή να κατανοήσουν ότι τα θύματα του Ολοκαυτώματος δεν είναι μόνο μόνο τα έξι εκατομμύρια Εβραίοι, αλλά και οι πολλαπλές γενιές ανθρώπινων υπάρξεων που ποτέ δεν είδαν το φως της ζωής, καθώς οι εν δυνάμει προγόνοι τους δολοφονήθηκαν. Β) Αυτή της Συνάφειας, δηλαδή της κατανόησης ότι το Ολοκαύτωμα συνδέεται άμεσα με τα παγκόσμια γεγονότα. Γ) Αυτή της Ευθύνης, δηλαδή της αντίληψης, ότι ο κάθε πολίτης σε μία κοινωνία οφείλει να βρίσκεται σε πολιτική εγρήγορση προκειμένου να εξασφαλιστεί με κάθε δυνατό μέσο, ότι μια τέτοια γενοκτονία δεν θα επαναληφθεί. Αυτή η στάση είναι η μόνη απάντηση στο μίσος, στην προκατάληψη και στον αντισημιτισμό, υποστήριξε στην εισήγησή της καταληκτικά η Α. Πατρικίου. Στη συνέχεια, προβλήθηκαν σκηνές από τις δημοφιλείς ταινίες «Η Λίστα του Σίντλερ», «Η Ζωή είναι ωραία» και «Ο Πιανίστας». Οι εκπαιδευτικοί χωρίστηκαν σε ομάδες και κλήθηκαν να καταγράψουν τους τρόπους, με τους οποίους θα προσέγγιζαν μέσα στην τάξη τις 3 ταινίες.
Όσον αφορά την ταινία η «Λίστα του Σίντλερ», οι παρατηρήσεις των εισηγητριών και των καθηγητών έθιξαν τα παρακάτω θέματα: α) Τους ανθρώπους, που τολμούν την υπέρβαση και μεταλλάσσονται, βάζοντας αξίες και αρχές πάνω από ατομικά υλικά συμφέροντα. β) Τη σημασία του Σίντλερ σαν ιστορικό πρόσωπο. γ) Το αίσθημα Μεσσιανισμού, που διατρέχει το αμερικάνικο σινεμά. δ) Το γεγονός, ότι ο Εβραϊσμός δε φέρει ένα ομοιόμορφο, συμπαγές πρόσωπο αλλά έχει διαφορετικές ταυτότητες, όπως για παράδειγμα η γλωσσική πολυμορφία, έκδηλη στη χρήση των γίντις και λαντίνο. Όσον αφορά την ταινία «Η Ζωή είναι ωραία», η παραδοχή ήταν ομόφωνη, ότι πρόκειται για ταινία που ενδείκνυται για μικρότερα παιδιά, καθώς προσεγγίζει ένα τόσο δύσκολο θέμα με χιούμορ, που λόγω του ανατρεπτικού του χαρακτήρα λειτουργεί, όχι μόνο ως μηχανισμός επιβίωσης και άμυνας για τον πρωταγωνιστή, αλλά επιτρέπει και την «απόσταση» μεταξύ του κοινού και του δράματος των προσώπων. Επίσης, παρακολουθώντας την ιταλική ταινία οι μαθητές προβληματίζονται σχετικά με τα θέματα της μυθοπλασίας, παραμυθιού και ιστορικού αφηγήματος, ενώ παίρνουν και ένα μάθημα για το πώς να αντιμετωπίζουν τη ζωή όταν υπάρχουν δυσκολίες. Τέλος, τα παιδιά μπορούν να πάρουν πληροφορίες σχετικά με τον ιταλικό φασισμό και την διαφορετικότητά του σε σχέση με τον Ναζισμό, μαθαίνοντας ότι από 57.000 Εβραίους στην Ιταλία δολοφονήθηκαν 7000. Όσον αφορά την ταινία «Ο Πιανίστας», το ακροατήριο τόνισε την έννοια της «προσωπικής» ευθύνης διαφοροποιώντας τη από τη «συλλογική» και αναγνώρισε την αξία της έμπρακτης αντίστασης απέναντι στο Κακό. Με αυτή την ταινία τα παιδιά μπορούν να κατανοήσουν πως η ανθρώπινη ευαισθησία και ανθρωπιά είναι ικανές να αντισταθμίσουν τη βαρβαρότητα και το μίσος και έτσι να συνειδητοποιήσουν πως ό άνθρωπος δεν είναι άβουλο όν, αλλά φέρει ένα μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τις αποφάσεις και τις πράξεις του.
Στην ομιλία του στα αγγλικά με τίτλο “The Use of Documents from the ITS (International Tracing Service) Archives in Holocaust Education”, ο Akim Jah, επιστημονικός συνεργάτης στο Τμήμα Έρευνας και Εκπαίδευσης του International Tracing Service στο Bad Arolsen στη Γερμανία, παρουσίασε εν συντομία την ιστορία του Αρχείου από τον καιρό της ίδρυσής του το 1948 μέχρι σήμερα. Αποσαφήνισε τον όρο «displaced person» και αναφέρθηκε στο θέμα του επαναπατρισμού των επιζώντων του Ολοκαυτώματος, στο πρόβλημα του αντισημιτισμού και στη σημασία της παρουσίας του αμερικάνικου στρατού στη Νότια Γερμανία για τον τρόπο οργάνωσης της μεταπολεμικής αρχειακής έρευνας σχετικά με το Ολοκαύτωμα. Ειδικότερα, αναφέρθηκε στις κατηγορίες των εγγράφων του Αρχείου που κατασχέθηκαν από τους Συμμάχους και μίλησε για τον αρχικό σκοπό τους, ποιές κατηγορίες εγκλείστων αφορούν και από ποιά στρατόπεδα προέρχονται. Πρόκειται για 30.000.000 έγγραφα, αυθεντικά και φωτοτυπίες, τόσο από την περίοδο του Εθνικοσοσιαλισμού όσο και από τη μεταπολεμική περίοδο. Όσον αφορά τον εκπαιδευτικό ρόλο του Αρχείου, ο Α. Jah τόνισε ότι μπορεί να συμβάλει στη γνώση για το Ολοκαύτωμα, καθώς προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες για τοπική έρευνα σε επίπεδο μικροϊστορίας. Ενθάρρυνε τους δασκάλους να χρησιμοποιούν έγγραφα στη δουλειά τους με τις μαθήτριες και τους μαθητές στο σχολείο, επιλέγοντας κατά προτεραιότητα βιογραφίες, καθώς η εργασία με έγγραφα ενθαρρύνει την ανιχνευτική διδασκαλία, βοηθάει στην αποκωδικοποίση και ερμηνεία του περιεχομένου των, ενώ το γεγονός, ότι κάποιες ερωτήσεις μένουν ενίοτε αναπάντητες, είναι ενδεικτικό των ορίων των ίδιων των πηγών. Στο εργαστήριο που ακολούθησε, ο Α. Jah μοίρασε στους καθηγητές έναν αριθμό εγγράφων που αφορούσαν τον εκτοπισμό, εγκλεισμό και μεταφορά ενός Εβραίου της Θεσσαλονίκης σε διάφορα στρατόπεδα του Γ΄ Ράιχ. Οι καθηγητές κλήθηκαν διαβάζοντας τις πληροφορίες όλων των εγγράφων να συντάξουν ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα του ιστορικού προσώπου το οποίο αφορούσαν τα έγγραφα. Μία τέτοια προσέγγιση φέρνει τον αναγνώστη αντιμέτωπο με μια πληθώρα ιστορικών παραμέτρων του Ολοκαυτώματος και της ιστορίας των Εβραίων και θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει τον άξονα μίας διδακτικής ώρας πάνω στο Ολοκαύτωμα, παρατήρησε ο Α. Jah κλείνοντας την εισήγησή του.
Η τελευταία εισήγηση/εργαστήριο με τίτλο «Εκπαιδευτικά Εργαλεία και Μεθοδολογία του Yad Vashem για τη Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος» έγινε από την υπεύθυνη του τομέα βαλκανικών χωρών στο Διεθνές Κέντρο για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος Γιαντ Βασέμ στο Ισραήλ Γαρυφαλλιά Μίχα. Το Κέντρο αυτό παρέχει στους μαθητές εργαλεία για να διαχειρισθούν τις γνώσεις τους και την πληροφόρησή τους σχετικά με το Ολοκαύτωμα. Η μέθοδος που ακολουθείται είναι εμπνευσμένη από τη ρήση του ιστορικού Yehuda Bauer, «…ποτέ να μην διδάξεις ιστορία, χωρίς να πεις μία ιστορία». Μέσω της προσωποποίησης της ιστορίας και της βιογραφικής αφήγησης υπογραμμίζεται η ανθρώπινη διάσταση των ιστορικών υποκειμένων, θυτών και θυμάτων, που υπήρξαν καθημερινοί άνθρωποι. Η παρουσίαση της ιστορίας των διωκόμενων Εβραίων ξεκινάει ήδη πριν από τον Πόλεμο, εστιάζει στα χρόνια του Διωγμού, ενώ συνεχίζει την αφήγηση και στη ζωή τους μετά τον πόλεμο. Το Ολοκαύτωμα περιγράφεται ως μια διεθνής καταστροφή χωρίς να πέφτει όλο το βάρος στους Γερμανούς, που παραμένουν φυσικά οι αδιαφιλονίκητοι θύτες. Το Κέντρο αυτό στο Γιαντ Βασέμ έχει θεσπίσει κριτήρια για την επιλογή ηλικιακά κατάλληλου υλικού, ούτως ώστε να διαφυλαχθεί η συναισθηματική ασφάλεια του νεαρού ατόμου και να μην δημιουργηθεί μέσω προβολής φριχτών εικόνων ψυχικό τραύμα στο μαθητή. Η Γ. Μίχα μίλησε στη συνέχεια για την ιστορία του θεσμού των Δικαίων των Εθνών προετοιμάζοντας έτσι το ακροατήριό για το εργαστήριο της με θέμα την ιστορία της εβραϊκής οικογένειας Μάντηλ από την πόλη Νόβι Σάντ στη Σερβία που στην προσπάθειά της να σωθεί από τον Διωγμό αναζήτησε καταφύγιο στην Αλβανία. Χάρη στη συνδρομή της οικογένειας Βέσελι στην Κρούγια της Αλβανίας η οικογένεια Μάντηλ επιβίωσε και αναχώρησε το 1948 για την Παλαιστίνη/ Ισραήλ. Το 1987 το Γιαντ Βασέμ απένειμε στην οικογένεια Βέσελι τον τίτλο του Δικαίου των Εθνών. Η Γ. Μίχα συμπέρανε, ότι μέσα από αυτό το κατανοητό σε όλους δίπτυχο της βιογραφικής και τοπικής ανθρωπολογικής προσέγγισης, μπορούν τα παιδιά εύκολα να συνειδητοποιήσουν περίπλοκες ιστορικές πραγματικότητες με διαχρονική σημασία όπως η ρευστότητα συνόρων, ο αντισημιτισμός, τα πολιτικοστρατιωτικά συμφέροντα, ο οικονομικός παράγοντας κλπ.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Από τα 79 ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν διαπιστώνει κανείς τον πραγματικό ενθουσιασμό, με τον οποίο οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί βίωσαν την επιμορφωτική διημερίδα που οργάνωσε το ΕΜΕ, μια που υπήρξε 100% ομοφωνία στο να προταθεί και σε άλλους εκπαιδευτικούς να παρακολουθήσουν αυτό το σεμινάριο. Επίσης, τα σχόλια τους και οι προτάσεις τους αποδεικνύουν τη θέλησή τους να συμβάλουν και εκείνοι με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στην περαιτέρω βελτίωση τέτοιων προγραμμάτων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ακόλουθα:
- Περισσότερες μαρτυρίες επιζώντων ή απογόνων τους
- Ενημέρωση για το θέμα του αντισημιτισμού, της σύγχρονης ανόδου της ακροδεξιάς και της ρατσιστικής βίας στην Ευρώπη
- Δημιουργία συγκεκριμένου σχεδίου μαθήματος, που θα χρησιμοποιηθεί από τους εκπαιδευτικούς για να διδάξουν στο σχολείο το Ολοκαύτωμα
- Λόγω της ελλιπούς γνώσης γύρω από την ιστορία των εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδος υπάρχει η ανάγκη περισσότερης ενημέρωσης σχετικά με αυτό το θέμα
- Εξέταση του Ολοκαυτώματος με αναφορά σε άλλες γενοκτονίες
- Σύνδεση του Ολοκαυτώματος και του επαναπατρισμού των Εβραίων με το σύγχρονο προσφυγικό ζήτημα
- Επίδραση του Ολοκαυτώματος στην μεταπολεμική ιστορία της Ευρώπης, των ΗΠΑ και της Μέσης Ανατολής
- Σχέση Ολοκαυτώματος και Τέχνης (Λογοτεχνία/ Κινηματογράφος)
- Ένταξη της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος ως ενότητα στην ετήσια θεματική εβδομάδα στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, όπως αυτή έχει θεσμοθετηθεί από το Υπουργείο Παιδείας
- Ένταξη του Ολοκαυτώματος ως υποχρεωτικό διδακτικό αντικείμενο στην Εκπαίδευση, ώστε να μην αφήνεται στην διακριτική ευχέρεια του κάθε εκπαιδευτικού
- Η πραγματοποίηση αντίστοιχου σεμιναρίου σε επίπεδο Περιφερειακών Διευθύνσεων, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα συμμετοχής περισσότερων εκπαιδευτικών
- Συμμετοχή πανεπιστημιακών που ασχολούνται με την Διδακτική της Ιστορίας και την Παιδαγωγική ως γέφυρα μεταξύ θεωρίας και πράξης
- Πως αντιλαμβάνονται Κοινωνιολόγοι, Ψυχολόγοι και Ψυχίατροι το τραύμα του Ολοκαυτώματος
- Επιθυμία για τη δημιουργία ολιγομελών εργαστηρίων, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα πρόσφορης και άμεσης ανταλλαγής απόψεων μεταξύ συναδέλφων αλλά και με τους ειδικούς επιστήμονες/ εισηγητές
- Να παρουσιάζεται κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου το υλικό που διατίθεται δωρεάν, και να γίνεται επικέντρωση σε μία μόνο κινηματογραφική ταινία, προκειμένου να υπάρχει εμβάθυνση στην ανάλυση των διαφόρων θεμάτων.
