«ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ»
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος έχει ήδη οργανώσει και υλοποιήσει τέσσερα σεμινάρια για δασκάλους και καθηγητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και μουσειοπαιδαγωγούς, με θέμα «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», τρία εκ των οποίων πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα (2004, 2006, 2007), ενώ ένα διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη (2005). Στα σεμινάρια συμμετείχαν πλήθος εκπαιδευτικών, αλλά και εκπρόσωποι υπουργείων, οργανισμών και φορέων, καθώς και ενδιαφερόμενοι ιδιώτες, ενώ οι εργασίες τους κρίθηκαν άκρως εποικοδομητικές και στέφθηκαν από απόλυτη επιτυχία.
ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Το πέμπτο εκπαιδευτικό σεμινάριο του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος με τίτλο «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 14, Πέμπτη 15 και Παρασκευή 16 Οκτωβρίου 2009 στο Ξενοδοχείο Ηλέκτρα Παλλάς (Ναυάρχου Νικοδήμου 18) στην Αθήνα. Το σεμινάριο τέλεσε και πάλι υπό την αιγίδα και υποστηρίχθηκε από το Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, μέσω της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, και από τον Οργανισμό International Task Force for Holocaust Education, Remembrance and Research. Συμμετείχαν δώδεκα ομιλητές διαφόρων ειδικοτήτων (ιστορικοί, εκπαιδευτικοί, πανεπιστημιακοί, καθηγητές κ.ά). Τις εργασίες παρακολούθησαν συνολικά 42 εκπαιδευτικοί, ανάμεσα στους οποίους και αρκετοί από την επαρχία.
Η πρώτη συνεδρία, της Τετάρτης 14 Οκτωβρίου 2009, άνοιξε με τους χαιρετισμούς, με πρώτο τον πρέσβη κ. Αλέξανδρο Φίλωνα, εκπρόσωπο του Υπουργείου Εξωτερικών και επικεφαλής της Ελληνικής Αντιπροσωπείας στο International Task Force. Ακολούθησε ο κ. Μάκης Μάτσας, Πρόεδρος του Δ.Σ. του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος. Αναγνώστηκε τέλος μήνυμα της κ. Μπέρρυ Ναχμία, Προέδρου του Συλλόγου Ομήρων Ισραηλιτών Ελλάδος και εκπροσώπου των επιζώντων του Ολοκαυτώματος, η οποία δεν μπόρεσε να παρευρεθεί λόγω ασθένειας.
ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ
Σε ό,τι αφορά στο καθαυτό μέρος του Σεμιναρίου, έγινε αρχικά προσπάθεια να τοποθετηθεί το δύσκολο θέμα του Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων στο ευρύτερο ιστορικό του πλαίσιο, το οποίο και αποτελεί προϋπόθεση για την κατανόηση ενός τόσο ακραίου ιστορικού συμβάντος.
Η Μαρία Ευθυμίου, καθηγήτρια του Ιστορικού-Αρχαιολογικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, έκανε μια σύντομη, αλλά εξαιρετικά περιεκτική αναδρομή στην ιστορία της 2.300 ετών παρουσίας των Εβραίων στο ελληνικό χώρο, εστιάζοντας στις σημαντικές στιγμές της, όπως οι ελληνιστικοί χρόνοι και η άφιξη των Ισπανοεβραίων το 1492. Περιγράφοντας το πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ ελληνικής και εβραϊκής διασποράς ανά τους αιώνες, κατέδειξε την άλλοτε αρμονική και άλλοτε δύσκολη συνύπαρξη των δύο λαών, καθώς και τις ιστορικές διαδικασίες μέσα από τις οποίες οι Εβραίοι αναδείχτηκαν σε οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Στη συνέχεια, ο Ιάσονας Χανδρινός, ιστορικός, παρουσίασε τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα από την ιταλική επίθεση του 1940, μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, όταν οι λιγοστοί επιζήσαντες προσπαθούσαν να ξεκινήσουν εκ νέου τη ζωή τους. Με βάση φωτογραφικό υλικό και ντοκουμέντα από τη συλλογή του Ε.Μ.Ε., φώτισε πτυχές δύσκολες, όπως η οικονομική εκμετάλλευση των περιουσιών των εκτοπισθέντων, ελπιδοφόρες, όπως η αυτοθυσία ανθρώπων που προσπάθησαν να διασώσουν τους Εβραίους συμπολίτες τους, τραγικές, όπως η εξόντωση των περισσότερων κοινοτήτων και τέλος, ηρωικές, όπως η συμμετοχή των Εβραίων στην Εθνική Αντίσταση και πράξεις αυτοθυσίας στα ίδια τα στρατόπεδα.
Η τελευταία ανακοίνωση της πρώτης ημέρας αφορούσε την χρήση της ιστορικής εμπειρίας από τη νομική επιστήμη. Η νομικός εγκληματολόγος Χαρά Γαλανού, μας εισήγαγε στη νομική πραγματικότητα των όρων «γενοκτονία» και «εθνική κάθαρση», αναλύοντας τους λόγους για τους οποίους το Ολοκαύτωμα αποτελεί κατ’ εξοχήν παράδειγμα γενοκτονίας: επρόκειτο για ένα έγκλημα προμελετημένο, κεντρικά οργανωμένο και τεράστιο στις διαστάσεις του, η καταδίκη του οποίου λειτουργεί έκτοτε ως σημείο αναφοράς για σύγχρονες γενοκτονίες (Ρουάντα, Γιουγκοσλαβία). Έθιξε επίσης το φλέγον ζήτημα της άρνησης του Ολοκαυτώματος καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως στόχος των αρνητών, άσχετα με το είδος και το μέγεθος της αμφισβήτησης, είναι πάντα η αναγνώριση ελαφρυντικών στους δράστες και ως εκ τούτου πρέπει να καταδικάζεται απερίφραστα.
Η πρώτη ημέρα ολοκληρώθηκε με την προβολή του ντοκιμαντέρ «Το Τραγούδι της Ζωής» του γνωστού σκηνοθέτη και παραγωγού Τώνη Λυκουρέση ο οποίος κατέγραψε με πραγματική επιδεξιότητα και μεγάλη ευαισθησία την ιστορία της διάσωσης των 275 Εβραίων της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Ζακύνθου. Ο συνδυασμός πολυετούς έρευνας και προσωπικού ενδιαφέροντος κατέληξε σε ένα συγκινητικό κινηματογραφικό μάθημα αλληλεγγύης, ανιδιοτελούς προσφοράς και αιώνιας ευγνωμοσύνης των Εβραίων της Ζακύνθου προς τους Χριστιανούς σωτήρες τους.
Η συνεδρία της δεύτερης ημέρας προέκτεινε την ιστορική διάσταση του ζητήματος εμβαθύνοντας παράλληλα σε ζητήματα μνήμης και ταυτότητας. Ο Άλκης Ρήγος, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο άνοιξε τις εργασίες της ημέρας με μια ενδιαφέρουσα ιστορική αναδρομή του αντισημιτισμού στην Ελλάδα. Μέσα από αρκετά περιστατικά που εκτείνονται στο χρόνο –από τις διδαχές του Κοσμά του Αιτωλού έως τον εμπρησμό του συνοικισμού του Κάμπελ το 1931 και το Ολοκαύτωμα– έγινε κατανοητή η αντοχή των στερεοτύπων του «Εβραίου» στο χρόνο και η διαχρονική τους αντιπαραβολή με την «καθαρή» νεοελληνική εθνική ταυτότητα. Εν γένει ο αντισημιτισμός, αν και δεν προσέλαβε επίσημη μορφή στο ελληνικό κράτος, διαμόρφωσε μια ατμόσφαιρα εναντίον των Εβραίων που στις κατάλληλες ιστορικές συνθήκες, έβρισκε διέξοδο σε πράξεις πραγματικής βίας.
Περνώντας από την απλή παρουσίαση ιστορικών γεγονότων, σε επίπεδο πιο αναλυτικό, η Οντέτ Βαρών – Βασάρ, ιστορικός, μίλησε για το Άουσβιτς στη συλλογική συνείδηση και μνήμη. Πώς δηλαδή και με ποιες διεργασίες της συλλογικής μνήμης στις ευρωπαϊκές χώρες ανά τις δεκαετίες μετά το τέλος του πολέμου, το συγκεκριμένο στρατόπεδο έχει γίνει συνώνυμο της απόπειρας εξολόθρευσης ενός ολόκληρου λαού και γιατί η 27η Ιανουαρίου, ημέρα της απελευθέρωσής του, έχει οριστεί ως «Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος». Εξήγησε επαρκώς τους τρόπους με τους οποίους η υπόμνηση του μεγαλύτερου εγκλήματος στην ιστορία της ανθρωπότητας συνδιαλέγεται, συμπληρώνει, ή καμιά φορά αντιτίθεται, στην εθνική μνήμη πολλών ευρωπαϊκών χωρών.
Κάνοντας τη διάκριση μεταξύ στρατοπέδων συγκέντρωσης και στρατοπέδων εξόντωσης, σχολίασε τη χρήση του όρου «Ολοκαύτωμα» σε αντιπαράθεση με τους όρους «Shoah» και «Γενοκτονία», ενώ επέστησε την προσοχή στην ανάγκη να μη συγχέονται οι Εβραίοι, με τα θύματα του πολέμου γενικώς.
Στη συνέχεια, η Χριστίνα Κουλούρη, ιστορικός, παρουσίασε το θέμα «Ολοκαύτωμα και Εκπαίδευση». Η ανακοίνωσή της έφτασε πολύ πιο μακριά από μια απλή παρουσίαση της σύγχρονης πραγματικότητας: Από την ανάλυση της ευθύνης του ιστορικού απέναντι στο αντικείμενο αλλά και το ακροατήριό του πέρασε στην απαρίθμηση των στόχων μιας ιστορικά ευαισθητοποιημένης, σύγχρονης διδασκαλίας. Το θέμα της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος, υπογράμμισε, είναι μια πραγματική πρόκληση για τον ιστορικό-εκπαιδευτικό καθώς είναι συνυφασμένο με ζητήματα πολιτικής ορθότητας, εθνικής ταυτότητας, κατανόησης της ετερότητας και καταδίκης της μισαλλοδοξίας. Τόνισε πως το μάθημα της ιστορίας καλλιεργεί συνειδήσεις και διαμορφώνει απόψεις για τις εθνικές και κοινωνικές σχέσεις, ενώ ανέφερε πως η ιστορική κοινότητα είναι σε θέση να εξοβελίσει από μόνη της φαινόμενα άρνησης και αμφισβήτησης του Ολοκαυτώματος, χωρίς δικαστική μεσολάβηση. Το πολύτιμο συμπέρασμα της ομιλίας ήταν πως το μάθημα του Ολοκαυτώματος είναι και οφείλει να είναι μάθημα αγωγής του πολίτη και πως επαφίεται στην επιστημονική και παιδαγωγική επάρκεια του καθηγητή –και όχι οποιουδήποτε εγχειριδίου– να μεταμορφώσει τη διδασκαλία της εξόντωσης των Εβραίων σε ένα ωφέλιμο αντιρατσιστικό μάθημα κατά των κάθε είδους προκαταλήψεων.
Με αφορμή τη ζωηρή ομολογουμένως συζήτηση που ακολούθησε το τέλος των τριών ανακοινώσεων, η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, κ. Ζανέτ Μπαττίνου, παρουσίασε εν συντομία το υλικό που περιείχε ο φάκελος που διανεμήθηκε και φέτος στους συμμετέχοντες, με σκοπό να ενισχύσει τη διδασκαλία για το Ολοκαύτωμα και κυρίως να καταδείξει τη σημασία της για το σήμερα. Αναφέρθηκε κυρίως στα τρία πρακτικά εγχειρίδια που μετέφρασε, επιμελήθηκε και εξέδωσε το Ε.Μ.Ε. Το πρώτο είναι η μετάφραση των οδηγιών του ITF στην ελληνική γλώσσα, και υπάρχουν και στο διαδικτυακό τόπο του οργανισμού αυτού. Το δεύτερο, υπό τον τίτλο «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα», αποτελεί μετάφραση και προσαρμογή του μεγαλύτερου μέρους του αντίστοιχου εγχειριδίου του United States Holocaust Memorial Museum. Περιέχει οδηγίες προς τους εκπαιδευτικούς, που τους βοηθούν στην προσέγγιση της θεματικής του Ολοκαυτώματος, με συγκεκριμένες διδακτικές τεχνικές, καθώς και τρόπους χειρισμού των δύσκολων ερωτημάτων, που συνήθως προκύπτουν κατά τη διδασκαλία στην τάξη.
Το τρίτο, με τίτλο «Προετοιμάζοντας Ημέρες Μνήμης του Ολοκαυτώματος», αποτελεί μετάφραση και προσαρμογή των σχετικών προτάσεων προς τους εκπαιδευτικούς από τους διαδικτυακούς τόπους του Yad Vashem και του ODIHR. (Office for Democratic Institutions and Human Rights του ΟΑΣΕ – Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη).
Η απογευματινή συνεδρία της Πέμπτης φιλοξένησε επίσης τις, συγκινητικότατες, ομολογουμένως, μαρτυρίες τριών επιζώντων της εποχής εκείνης: του Σαμ Νεχαμά, που επέζησε από τα στρατόπεδα του Άουσβιτς – Μπίρκεναου και του Μπούχενβαλντ σε ηλικία μόλις 14 ετών, του Σαλβατώρ Μπακόλα, που υπήρξε αντάρτης του ΕΛΑΣ στα βουνά της Στερεάς Ελλάδας και, τέλος, του Αλέξανδρου Σιμχά, που επέζησε κρυπτόμενος, ως μικρό παιδί, σε χριστιανικές οικογένειες στην Αθήνα.
Η ημέρα τελείωσε με τη δεξίωση που παρέθεσε το Ε.Μ.Ε. για τους εκπαιδευτικούς και τους επισήμους. Κατά τη διάρκειά της, είχαν την ευκαιρία τόσο να γνωριστούν, να συζητήσουν, να μιλήσουν ιδιαιτέρως με τους επιβιώσαντες που συμμετείχαν στην προηγούμενη ενότητα, όσο και να περιηγηθούν στους χώρους του Μουσείου και να επισκεφθούν την περιοδική έκθεση με τίτλο «Εβραϊκές Γειτονιές της Ελλάδας».
Επίσης, είχαν τη δυνατότητα να χειριστούν την ψηφιακή εφαρμογή του Μουσείου με θέμα το Ολοκαύτωμα, που έχει εγκατασταθεί σε διαδραστικό τερματικό σταθμό πληροφόρησης με οθόνη αφής, στο χώρο του Ολοκαυτώματος του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος. Πρόκειται για ένα εκπαιδευτικό προϊόν εύχρηστο, λειτουργικό και χρήσιμο για το κοινό. Η αμεσότητα της παρουσίασης σε συνδυασμό με τη δυνατότητα εστίασης στα επιμέρους θέματά της, καθιστά την εφαρμογή ένα σημαντικό διδακτικό βοήθημα για το δάσκαλο και τον καθηγητή, αλλά και πηγή ιστορικών στοιχείων και οπτικο-ακουστικού υλικού για κάθε ενδιαφερόμενο. Η δεύτερη έκδοση της εφαρμογής αυτής, δόθηκε σε όλους τους συμμετέχοντες στο σεμινάριο, με τη μορφή DVD Rom.
Η τελευταία μέρα του σεμιναρίου ήταν αμιγώς αφιερωμένη στην παιδαγωγική πρακτική.
Η πρωινή συνεδρία ξεκίνησε με την ανακοίνωση του εκπροσώπου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, Κωνσταντίνου Μέκκα, ο οποίος παρουσίασε τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος μέσα από τα σύγχρονα σχολικά εγχειρίδια Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου. Εκκινώντας από το δεδομένο πως οι ανάγκες και οι αντιληπτικές ικανότητες των παιδιών διαφοροποιούνται ανάλογα με τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, εξήγησε αναλυτικά τις επιλογές διδασκαλίας σχετικά με το Ολοκαύτωμα μέσα από την αποκλειστική ή συνδυαστική χρήση πηγών, μαρτυριών και φωτογραφιών τονίζοντας πως μέθοδος του Ινστιτούτου παραμένει η διαθεματικότητα –παράθεση λογοτεχνικών πηγών και μαρτυριών από κοινού με ιστορικά τεκμήρια–, ενώ κεντρικό στόχο αποτελεί πάντα η ευαισθητοποίηση των μαθητών.
Ο βέλγος ιστορικός Ζοέλ Κοτέκ παρουσίασε το ζήτημα του αντισημιτισμού από τις απαρχές του έως σήμερα, περιγράφοντας την παγκόσμια διάσταση του φαινομένου.
Μέσα από την προβολή και παρουσίαση σχετικών εικόνων, έκανε ορατή την αντισημιτική κουλτούρα που σφράγισε για πολλούς αιώνες την ευρωπαϊκή ιστορία. Εξαιρετικά χρήσιμη ήταν η αναφορά του στη διάσταση μεταξύ των όρων «αντιεβραϊσμός» και «αντισημιτισμός». Ενώ ο πρώτος όρος περιγράφει μια θρησκευτική διαμάχη που δυνητικά μετατρέπεται σε μίσος, ο δεύτερος αναφέρεται στο μίσος που εδράζεται σε φαντασιακά αίτια: πρόκειται για ένα σύνθετο κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο, που προσλαμβάνει ποικίλες μορφές και αξιοποιεί όλα τα μέσα της έντυπης και εικονιστικής προπαγάνδας, από τις μεσαιωνικές εικονογραφήσεις μέχρι τις καρτ-ποστάλ και τις διαφημίσεις του 19ου και 20ού αιώνα, κάποιες από τις οποίες είχαν την ευκαιρία να δουν οι συμμετέχοντες.
Εργαστήρια
Η εκπρόσωπος του Διεθνούς Σχολείου Σπουδών του Ολοκαυτώματος του ιδρύματος YadVashem, Γιαέλ Ιγκελστάιν, άνοιξε το πρώτο εργαστήριο του σεμιναρίου. Ειδικότερα, παρουσίασε μια ολοκληρωμένη ενότητα για την πρότυπη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στον 21ο αιώνα, όπως εφαρμόζεται από το Τμήμα Εκπαίδευσης Δασκάλων του Yad Vashem,η οποίαβασίζεται στην αξιοποίηση των μαρτυριών που καταθέτουν οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Η προβολή του ντοκιμαντέρ «Ας Είναι η Μνήμη σου Αγάπη – Η Ιστορία του Οβαδία Μπαρούχ από τη Θεσσαλονίκη» συγκλόνισε όλους ανεξαιρέτως τους παρευρισκομένους, ενώ κατέδειξε τη σημασία της καταγραφής μιας μαρτυρίας στους ίδιους τους «τόπους Μνήμης» (onlocation).
Τα εργαστήρια συνεχίστηκαν με την καθηγήτρια χορού και χοροθεραπεύτρια Νίνα Αλκαλάη, η οποία χώρισε τους παρευρισκομένους σε τρεις ομάδες και τους μοίρασε εικόνες καλλιτεχνικών έργων και ένα θεωρητικό κείμενο, προτείνοντας έναν εναλλακτικό τρόπο διαχείρισης του υλικού για μια «Βιωματική Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος μέσω της Τέχνης». Στη συνέχεια πραγματοποίησε μια βιωματική άσκηση με τους εκπαιδευτικούς, με σκοπό να καταδείξει ότι η προσέγγιση του Ολοκαυτώματος μέσω των Τεχνών –στη συγκεκριμένη περίπτωση μέσω της μουσικής, του χορού, του θεάτρου και της ζωγραφικής– μπορεί να αγγίξει τα παιδιά πιο άμεσα από οποιαδήποτε ιστορικο-επιστημονική παρουσίαση, βοηθώντας τα έτσι να προσεγγίσουν τις εμπειρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα και να μετουσιώσουν τις βιωματικές αυτές αναφορές μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση.
Τα εργαστήρια έκλεισαν με την εκπαιδευτικό και συγγραφέα Μαρίζα Ντεκάστρο, η οποία παρουσίασε ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό πακέτο με βάση το μυθιστόρημα του ιρλανδού συγγραφέα Τζον Μπόιν «Το Αγόρι με τη Ριγέ Πιτζάμα». Συνοδευόμενο από τετράδιο ασκήσεων, το βιβλίο προσφέρεται ως εξαίρετο διδακτικό εργαλείο για παιδιά Γυμνασίου, αφού, εκτός του ότι διακρίνεται για τη λογοτεχνική του αρτιότητα, συνιστά έναν παραδειγματικό συνδυασμό ιστορίας και λογοτεχνίας. Με αυτό τον τρόπο, η διδασκαλία στοχεύει απευθείας στη διέγερση του συναισθήματος των παιδιών, συντελώντας στο να προσεγγίσουν λεπτά ζητήματα, όπως ο θάνατος, και διαχρονικές αξίες, όπως η φιλία και η συντροφικότητα.
Στη συνέχεια, η μουσειοπαιδαγωγός του Ε.Μ.Ε. Οριέττα Τρέβεζα-Σούση παρουσίασε ένα νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Μουσείου, με τίτλο «Εβραϊκές Γειτονιές της Ελλάδας – Ένας Κόσμος που Χάθηκε», που είναι βασισμένο στην περιοδική έκθεση του Μουσείου. Έπειτα εξέθεσε στους εκπαιδευτικούς μερικές από τις μουσειοσκευές του Εβραϊκού Μουσείου και συζήτησε διεξοδικά τη σημαντική αυτή εκπαιδευτική εφαρμογή, η οποία μεταφέρει τα θέματα του μουσείου στο σχολείο με τρόπο κατάλληλο για επεξεργασία και παρουσίαση από τα ίδια τα παιδιά μέσα στην τάξη.
Συμπεράσματα
Το σεμινάριο έληξε με τη διατύπωση σύντομων συμπερασμάτων. Μετά το πέρας των εργασιών, οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο αξιολόγησης που είχε διανεμηθεί με σκοπό τη βελτίωση του σεμιναρίου, αλλά και τη διοργάνωση σχετικών δράσεων και εκδηλώσεων. Από τις απαντήσεις τους συνάγεται ότι η γνώμη τους για τη διοργάνωση και το περιεχόμενο του σεμιναρίου ήταν άκρως θετική. Οι περισσότεροι διατύπωσαν μάλιστα εποικοδομητικές προτάσεις και παρατηρήσεις. Τέλος, πολλοί εκπαιδευτικοί εκδήλωσαν την επιθυμία να βρίσκονται σε επαφή με το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και να ενημερώνονται για εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες στην Ελλάδα και το εξωτερικό, καθώς και για τη συγκεκριμένη ετήσια εκπαιδευτική διημερίδα.
