ΣΥΝΤΟΜΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ
ΓΙΑ ΤΟ ΕΚΤΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ
«ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ»
ΤΟΥ ΕΒΡΑΪΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος έχει ήδη οργανώσει και υλοποιήσει πέντε σεμινάρια για δασκάλους και καθηγητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και μουσειοπαιδαγωγούς, με θέμα «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», τέσσερα εκ των οποίων πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα (2004, 2006, 2007 και 2009), ενώ ένα διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη (2005). Στα σεμινάρια συμμετείχαν πλήθος εκπαιδευτικών από την Αττική και την επαρχία, αλλά και εκπρόσωποι υπουργείων, οργανισμών και φορέων, καθώς και ενδιαφερόμενοι ιδιώτες, ενώ οι εργασίες τους κρίθηκαν ιδιαίτερα εποικοδομητικές και επιτυχείς.
ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Το έκτο εκπαιδευτικό σεμινάριο του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος με τίτλο «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 2 και Παρασκευή 3 Δεκεμβρίου 2010 στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (Νίκης 39) στην Αθήνα. Το σεμινάριο υποστηρίχθηκε φέτος από το Υπουργείο Εξωτερικών, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος και την Πρεσβεία της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Σημαντικές εκδόσεις αγοράστηκαν και προσφέρθηκαν στους εκπαιδευτικούς, χάρη σε γενναιόδωρες χορηγίες των κ.κ. Αλέξανδρου Σιμχά και Μάκη Μπατή. Ο κ. Α. Σιμχά χάρισε ακόμη το βιβλίο του «Τα Χαμένα Χρόνια», ενώ η έκδοση «Οι Εβραίοι της Ζακύνθου» δωρήθηκε από τον συγγραφέα της, κ. Σαμουήλ Μόρδο. Επίσης, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, καθώς και το ίδιο το Ε.Μ.Ε., δώρησαν δικές τους εκδόσεις. Τέλος, όπως κάθε χρόνο, η Εταιρεία Μωρίς Γκαττένιο ΑΕΒΕ, προσέφερε και φέτος τη γραφική ύλη για το σεμινάριο. Συμμετείχαν δώδεκα ομιλητές διαφόρων ειδικοτήτων (ιστορικοί, εκπαιδευτικοί, πανεπιστημιακοί, καθηγητές κ.ά). Τις εργασίες παρακολούθησαν συνολικά 47 εκπαιδευτικοί.
Η πρώτη συνεδρία, της Πέμπτης 2 Δεκεμβρίου 2010, άνοιξε με τους χαιρετισμούς των επισήμων, με πρώτο τον πρέσβη κ. Αλέξανδρο Φίλωνα, εκπρόσωπο του Υπουργείου Εξωτερικών και επικεφαλής της Ελληνικής Αντιπροσωπείας στο International Task Force. Ακολούθησε με σύντομο χαιρετισμό ο κ. Μάκης Μάτσας, Πρόεδρος του Δ.Σ. του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, ενώ ο κ. Μωυσής Κωνσταντίνης, μέλος του Δ.Σ. του Ε.Μ.Ε., αναφέρθηκε στο έργο του Μουσείου σχετικά με το Ολοκαύτωμα και στη σημασία του συγκεκριμένου σεμιναρίου. Αναγνώστηκε τέλος μήνυμα της κ. Μπέρρυ Ναχμία, Προέδρου του Συλλόγου Ομήρων Ισραηλιτών Ελλάδος και εκπροσώπου των επιζώντων του Ολοκαυτώματος, η οποία δεν μπόρεσε να παρευρεθεί λόγω ασθένειας.
ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ
Σε ό,τι αφορά στο καθαυτό μέρος του Σεμιναρίου, έγινε αρχικά προσπάθεια να τοποθετηθεί το δύσκολο θέμα του Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων στο ευρύτερο ιστορικό του πλαίσιο, το οποίο και αποτελεί προϋπόθεση για την κατανόηση ενός τόσο ακραίου ιστορικού συμβάντος.
Η κα Μαρία Ευθυμίου, καθηγήτρια του Ιστορικού-Αρχαιολογικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, έκανε μια σύντομη, αλλά εξαιρετικά περιεκτική αναδρομή στην ιστορία της 2.300 ετών παρουσίας των Εβραίων στο ελληνικό χώρο, εστιάζοντας στις σημαντικές στιγμές της, όπως οι ελληνιστικοί χρόνοι και η άφιξη των Ισπανων εβραίων το 1492. Περιγράφοντας το πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ ελληνικής και εβραϊκής διασποράς ανά τους αιώνες, κατέδειξε την άλλοτε αρμονική και άλλοτε δύσκολη συνύπαρξη των δύο λαών, καθώς και τις ιστορικές διαδικασίες μέσα από τις οποίες οι Εβραίοι αναδείχτηκαν σε οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Στη συνέχεια, ο Ιάσονας Χανδρινός, ιστορικός, παρουσίασε τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα από την ιταλική επίθεση του 1940, μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, όταν οι λιγοστοί επιζήσαντες προσπαθούσαν να ξεκινήσουν εκ νέου τη ζωή τους. Με βάση φωτογραφικό υλικό και ντοκουμέντα από τη συλλογή του Ε.Μ.Ε., φώτισε πτυχές δύσκολες, όπως η οικονομική εκμετάλλευση των περιουσιών των εκτοπισθέντων, ελπιδοφόρες, όπως η αυτοθυσία ανθρώπων που προσπάθησαν να διασώσουν τους Εβραίους συμπολίτες τους, τραγικές, όπως η εξόντωση των περισσότερων κοινοτήτων και τέλος, ηρωικές, όπως η συμμετοχή των Εβραίων στην Εθνική Αντίσταση και πράξεις αυτοθυσίας στα ίδια τα στρατόπεδα.
Η τελευταία ομιλήτρια της πρώτης συνεδρίας, κα Ελένη Μπεζέ-Καμχή, μας εισήγαγε στο θέμα των μαρτυριών –δηλαδή στο θέμα της μνήμης– που είναι εξαιρετικής σημασίας για κάθε έρευνα γύρω από το Ολοκαύτωμα. Θα το συνδυάζαμε με την ανακοίνωση της κυρίας Οντέτ Βαρών-Βασάρ για τη στρατοπεδική λογοτεχνία. Η χρήση μαρτυριών αποτελεί πάντα σημαντική ιστορική πηγή στις μελέτες για το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε ό,τι αφορά το Ολοκαύτωμα, μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε με δύο τρόπους: Πρώτον, ως καταγραφή γεγονότων, για την αναπαράσταση των ίδιων των γεγονότων. Αν και πολλά στρατόπεδα συγκέντρωσης διαθέτουν αρχεία και μάλιστα πολύ οργανωμένα, κάποιες θεματικές, όπως η καθημερινή ζωή στο στρατόπεδο, ο πόνος, η εγκαρτέρηση, η εξαθλίωση, η αλληλεγγύη, μόνο μέσα από την καταγραφή των προσωπικών βιωμάτων μπορούν να προσεγγιστούν. Δεύτερον, ως απεικόνιση της υποκειμενικότητας. Όλες έχουν τον παρονομαστή μιας οριακά τραγικής εμπειρίας αλλά κάθε μία είναι διαφορετική. Οι άνθρωποι που έζησαν στα στρατόπεδα προβάλλουν (και θέλουν να προβάλλουν) πως παρέμειναν άνθρωποι με ονοματεπώνυμο και όχι αριθμοί μέσα σε μια ανώνυμη μάζα.
Η επαφή με επιζώντες του Ολοκαυτώματος είναι πάντα μια ξεχωριστή στιγμή στο σεμινάριό μας. Φέτος, δυστυχώς, δεν κατάφεραν να έρθουν ο κύριος Σαμ Νεχαμά και ο κύριος Σαλβατώρ Μπακόλας λόγω ασθένειας. Ο κύριος Δανιήλ Αλχανάτης, επίτιμος πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας Αθηνών, μας μίλησε για την οργάνωση των Εβραίων φοιτητών στο ΕΑΜ και τη συμμετοχή του στην ένοπλη Αντίσταση ως αντάρτης του ΕΛΑΣ στην Εύβοια. Ο κύριος Αλέξανδρος Σιμχά, ηλικίας 6 ετών την περίοδο της Κατοχής, μας αποκάλυψε την εμπειρία ενός «κρυμμένου παιδιού» και τον τρόπο με τον οποίο ο διωγμός αλλά και η διάσωσή του σημάδεψαν τη μετέπειτα ζωή του.
Η πρώτη ημέρα ολοκληρώθηκε με την προβολή του ντοκιμαντέρ «Το Τραγούδι της Ζωής» του γνωστού σκηνοθέτη και παραγωγού Τώνη Λυκουρέση ο οποίος κατέγραψε με πραγματική επιδεξιότητα και μεγάλη ευαισθησία την ιστορία της διάσωσης των 275 Εβραίων της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Ζακύνθου. Ο συνδυασμός πολυετούς έρευνας και προσωπικού ενδιαφέροντος κατέληξε σε ένα συγκινητικό κινηματογραφικό μάθημα αλληλεγγύης, ανιδιοτελούς προσφοράς και αιώνιας ευγνωμοσύνης των Εβραίων της Ζακύνθου προς τους Χριστιανούς σωτήρες τους.
Η Παρασκευή 3 Δεκεμβρίου, δεύτερη μέρα του σεμιναρίου ξεκίνησε με την κυρία Νίνα Αλκαλάη και την «εκπαίδευση των εκπαιδευτικών”. H καθηγήτρια χορού και χοροθεραπεύτρια, προτείνοντας έναν εναλλακτικό τρόπο διδασκαλίας για μια «Βιωματική Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος μέσω της Τέχνης», έκανε μια πρακτική άσκηση με τους εκπαιδευτικούς, με σκοπό να τους δείξει, πώς η βιωματική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος μέσω των Τεχνών, και στη συγκεκριμένη περίπτωση μέσω της μουσικής και της τέχνης της φωτογραφίας, μπορεί να «μιλήσει» πιο άμεσα στα παιδιά από οποιαδήποτε ιστορική – επιστημονική παρουσίαση, βοηθώντας τα έτσι να προσεγγίσουν τις εμπειρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, καθώς και τη μετουσίωση αυτών των εμπειριών μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση.
Δεύτερος της πρωινής συνεδρίας, ο κ. Άλκης Ρήγος, αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, μας μίλησε για την ιστορία του αντισημιτισμού στην Ελλάδα. Η ιστορική αναδρομή την οποία επιχείρησε και τα σημεία ξεσπάσματος της βίας εναντίον των Εβραίων, κατέδειξε πως η εχθρότητα κατά του «άλλου» Εβραίου έχει δυστυχώς βαθιές ρίζες στην χώρα μας. Και μάλιστα προέκυψε από τις ερωτήσεις του κοινού πως οι περισσότεροι από εμάς ακόμα και σήμερα δυσκολευόμαστε να προσεγγίσουμε την ταυτότητα του Εβραίου χωρίς μονοσήμαντες, απόλυτες ερμηνείες. Στο μυαλό της πλειοψηφίας, δε νοείται Εβραίος χωρίς συγκεκριμένα γνωρίσματα, κάτι που υποδηλώνει την επιβίωση μιας πίστης σε «φυλετική» ρίζα του εβραϊσμού.
Η κυρία Οντέτ Βαρών-Βασάρ (ιστορικός, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο) μας μίλησε για τη «στρατοπεδική λογοτεχνία», εστιάζοντας στο έργο του Πρίμο Λέβι και του Χόρχε Σεμπρούν και επεσήμανε το βιβλίο του Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση, που μόλις είχε κυκλοφορήσει. Αναφέρθηκε στη διδασκαλία του Πρίμο Λέβι στο σχολείο σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, τονίζοντας την ελληνική καθυστέρηση στο θέμα. Στο τέλος, ανακοίνωσε το “Σεμινάριο Στρατοπεδικής Λογοτεχνίας” που θα κάνει στο Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος (Φεβρουάριος – Μάιος 2011).
Ο ειδικός καλεσμένος από το Yad Vashem, κ. Γιφτάχ Μείρι, παρουσίασε ένα πλήρες εργαστήριο διδασκαλίας με βάση την παρουσίαση και το σχολιασμό εικόνων από την καθημερινή ζωή στο Γκέττο της Βαρσοβίας. Μέσα από τις φωτογραφίες ενός Γερμανού στρατιωτικού φωτογράφου, του Φρήντριχ Γιόστ, που τραβήχτηκαν μέσα στο Γκέττο, έγιναν ορατές στους εκπαιδευτικούς –και συζητήθηκαν εκτενώς– οι τραγικές συνθήκες διαβίωσης, ο περιορισμός που ισοδυναμούσε με αποκλεισμό, ο αγώνας για επιβίωση, οι κοινωνικές διαφοροποιήσεις και γενικά η ζωή μιας «μελλοθάνατης» κοινωνίας που ασφυκτιούσε μέσα σε αυστηρά όρια. Το «πακέτο» διδασκαλίας συνοδεύτηκε από την προβολή ενός ντοκιμαντέρ της ισραηλινής τηλεόρασης με μαρτυρίες Πολωνοεβραίων επιζώντων του Γκέττο.
Η επόμενη ομιλία αφορούσε την χρήση της ιστορικής εμπειρίας από τη νομική επιστήμη. Η νομικός εγκληματολόγος Χαρά Γαλανού, μας εισήγαγε στη νομική πραγματικότητα των όρων «γενοκτονία» και «εθνική κάθαρση», αναλύοντας τους λόγους για τους οποίους το Ολοκαύτωμα αποτελεί κατ’ εξοχήν παράδειγμα γενοκτονίας: επρόκειτο για ένα έγκλημα προμελετημένο, κεντρικά οργανωμένο και τεράστιο στις διαστάσεις του, η καταδίκη του οποίου λειτουργεί έκτοτε ως σημείο αναφοράς για σύγχρονες γενοκτονίες (Ρουάντα, Γιουγκοσλαβία). Έθιξε επίσης το φλέγον ζήτημα της άρνησης του Ολοκαυτώματος καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως στόχος των αρνητών, άσχετα με το είδος και το μέγεθος της αμφισβήτησης, είναι πάντα η αναγνώριση ελαφρυντικών στους δράστες και ως εκ τούτου πρέπει να καταδικάζεται απερίφραστα.
Η εκπαιδευτικός και συγγραφέας Μαρίζα Ντεκάστρο, είχε προετοιμάσει εργαστήριο με τίτλο «Μια πρόταση για τη δημιουργική χρήση της λογοτεχνίας στην τάξη». Λόγοι υγείας δεν επέτρεψαν τη φυσική παρουσία της κας Ντεκάστρο, ωστόσο το εργαστήριο της, μετά από δική της επιθυμία, παρουσιάστηκε στους εκπαιδευτικούς από την Δ/ντρια του Ε.Μ.Ε., κα Ζανέτ Μπαττίνου. Το εργαστήριο είχε ως κεντρικό πυρήνα το βιβλίο «Το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ», το οποίο προσφέρεται ως εξαίρετο διδακτικό εργαλείο, αφού διακρίνεται για τη λογοτεχνική του ποιότητα και τον εύστοχο συνδυασμό ιστορίας και λογοτεχνίας. Η παρουσίαση ιστορικών γεγονότων μέσα σε ένα λογοτεχνικό πλαίσιο βοηθά τους μαθητές να διακρίνουν διαφορετικούς χαρακτήρες και να αναγνωρίσουν συμπεριφορές, ενδεχομένως να ταυτιστούν με αυτές. Με αυτό τον τρόπο η διδασκαλία στοχεύει απευθείας στη διέγερση του συναισθήματος των παιδιών επιτρέποντάς τους να προσεγγίσουν λεπτά ζητήματα, όπως ο θάνατος και αξίες, όπως η φιλία και η συντροφικότητα.
Η αρχαιολόγος Αναστασία Λουδάρου παρουσίασε στους συμμετέχοντες το πρόγραμμα Judaica Europeana (www.judaica-europeana.eu), στο οποίο το Ε.Μ.Ε. συμμετέχει ως βασικός εταίρος. Το θέμα της ομιλίας της «Judaica Europeana: Ένα Ψηφιακό Εκπαιδευτικό Εργαλείο» είχε ως στόχο την ανάδειξη του εν λόγω ευρωπαϊκού προγράμματος, το οποίο αποτελεί σημαντική πρωτοβουλία για την προώθηση και προβολή του εβραϊκού πολιτισμού. Επιπλέον, η ομιλήτρια έδωσε τη δυνατότητα στους εκπαιδευτικούς να εξερευνήσουν εναλλακτικούς τρόπους διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος, μέσω του διαδικτύου. Ειδικότερα, παρουσιάστηκε αναλυτικά η ψηφιακή έκθεση του Ε.Μ.Ε. «Εικόνες Ελλήνων Εβραίων», η οποία περιλαμβάνει επιλεγμένες φωτογραφίες από το Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου, που αντικατοπτρίζουν με ζωντανό τρόπο την κοινωνική ζωή των Ελλήνων Εβραίων κατά την προπολεμική και μεταπολεμική περίοδο. Με αφορμή την παραπάνω ψηφιακή έκθεση, προτάθηκαν τρόποι ένταξης της στην εκπαιδευτική διαδικασία και, συγκεκριμένα, στην ενίσχυση της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος.
Τέλος, η κυρία Οριέττα Τρέβεζα-Σούση, παρουσίασε τα εκπαιδευτικά προγράμματα του Μουσείου και τα νέα εκθέματα στο χώρο. Φέτος η συζήτηση στράφηκε γύρω από την φωτογραφική έκθεση του Βίκτορα Κοέν που εκτίθεται στο χώρο του Μουσείου –και μάλιστα στο χώρο όπου πραγματοποιήθηκε το σεμινάριο– με τίτλο «Σύλβια». Η έκθεση περιλαμβάνει φωτογραφίες από τους χώρους του στρατοπέδου του Άουσβιτς και αντικείμενα που εκτίθενται μόνιμα εκεί. Μοιράστηκαν στους εκπαιδευτικούς τα βιογραφικά στοιχεία της «Σύλβιας» (πρόκειται για τη Σύλβια Μόλχο-Σεβή από την Θεσσαλονίκη, γιαγιά του Βίκτορα Κοέν), που αποτελεί την πηγή έμπνευσης και το «πορτρέτο» της έκθεσης, ώστε να αντιληφθούν πως η κοινή εμπειρία του στρατοπέδου πρέπει πάντοτε να συνδυάζεται με τη μοναδικότητα του ατομικού βιώματος.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Το σεμινάριο έληξε με τη διατύπωση των συμπερασμάτων από τις παρουσιάσεις των δύο ημερών. Ήδη πριν ολοκληρωθούν οι εργασίες, πολλοί από τους συμμετέχοντες είχαν συμπληρώσει το ερωτηματολόγιο αξιολόγησης, που είχε διανεμηθεί με σκοπό τη βελτίωση του σεμιναρίου. Από τις απαντήσεις τους συνάγεται ότι η γνώμη τους για τη διοργάνωση και το περιεχόμενο του σεμιναρίου είναι θετική. Συγκεκριμένα, εκφράστηκαν θετικά για την οργάνωση, ποιότητα και επίπεδο του σεμιναρίου, καθώς και για το χώρο του Μουσείου και τη φιλοξενία που προσφέρθηκε. Το φετινό σεμινάριο ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένο, όπως
φάνηκε από την αλληλεπίδραση, τις γόνιμες συζητήσεις και τις καίριες ερωτήσεις που διατυπώθηκαν.
Οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί επίσης, διατύπωσαν εποικοδομητικές προτάσεις και παρατηρήσεις. Αποτελεί διαπίστωση από τις συζητήσεις μας με τους εκπαιδευτικούς, αλλά και από τα σχόλιά τους στο ερωτηματολόγιο αξιολόγησης, ότι το σεμινάριο θα πρέπει να πραγματοποιείται κάθε χρόνο ή και δύο φορές το χρόνο. Επίσης, οι εκπαιδευτικοί ζήτησαν περισσότερες ημερίδες, εργαστήρια, διαλέξεις για το Ολοκαύτωμα και για σχετικά θέματα, όπως η ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, η συμβολή τους στην ελληνική κοινωνία, ο αντισημιτισμός, ο ιστορικός αναθεωρητισμός, σύγχρονες γενοκτονίες κ.ά. Όσοι ήλθαν από την επαρχία, εξέφρασαν την επιθυμία να πραγματοποιούνται σεμινάρια και σε πόλεις της επαρχίας, ενδεχομένως με θέμα την ιστορία τοπικών εβραϊκών κοινοτήτων. Όλοι τους σχεδόν έθιξαν το πρόβλημα της μη έγκαιρης ενημέρωσης και διευκόλυνσης, καθώς και της μη χορήγησης αδείας παρακολούθησης του σεμιναρίου από την πλευρά του Υπουργείου Παιδείας, των δυσκολιών μετακίνησης από την επαρχία στην Αθήνα αλλά και των ελλείψεων στα σχολικά εγχειρίδια. Υπάρχει έντονο ενδιαφέρον ακόμη, για τη διενέργεια υποδειγματικής διδασκαλίας πάνω στο Ολοκαύτωμα και την παρουσίαση περισσότερων σχετικών διδακτικών προτάσεων. Τέλος, πολλοί από τους εκπαιδευτικούς συμπλήρωσαν τα στοιχεία τους σε διαθέσιμη σελίδα, με σκοπό να βρίσκονται σε επαφή με το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και να ενημερώνονται για εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες στην Ελλάδα και το εξωτερικό, καθώς και για τη συγκεκριμένη ετήσια εκπαιδευτική διημερίδα.
