ΥΠΟΜΝΗΜΑ
ΓΙΑ ΤΟ 26ο ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ
«ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ»
ΤΟΥ ΕΒΡΑΪΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΒΟΛΟΣ, 17-18 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2019
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (ΕΜΕ) έχει ήδη διοργανώσει και πραγματοποιήσει, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, είκοσι πέντε (25) σεμινάρια για δασκάλους και καθηγητές της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με θέμα «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», δώδεκα εκ των οποίων πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα (2004, 2006, 2007, 2009, 2010, 2011, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018) και τρία στη Θεσσαλονίκη (2005, 2014, 2015). Το 2012 και στο διάστημα 2014-2016 πραγματοποιήθηκαν επίσης σεμινάρια στα Ιωάννινα και στα Χανιά, στον Βόλο, στη Ζάκυνθο, Πάτρα, Λάρισα, Δράμα, καθώς και στο Καρπενήσι και στο Δίστομο, τα οποία έδωσαν έμφαση και στις τοπικές διαστάσεις του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Η απόφαση επέκτασης του σεμιναρίου εκτός Αθήνας απεδείχθη πραγματικά ευεργετική, κυρίως για δύο λόγους. Από τη μία, μπορέσαμε να ενισχύσουμε τους εκπαιδευτικούς που εργάζονται στην περιφέρεια με παιδαγωγικό / ιστορικό υλικό και μουσειοεκπαιδευτική τεχνογνωσία. Aπό την άλλη, το έργο του ΕΜΕ εμπλουτίστηκε βαθιά μέσα από την ενεργή κατάθεση προβληματισμών, ερωτημάτων και ανησυχιών των εκπαιδευτικών μεγάλου μέρους της επικράτειας.
ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Aπό τις 17 έως 18 Οκτωβρίου 2019 διοργανώθηκε το 26ο Σεμινάριο του ΕΜΕ για εκπαιδευτικούς υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων με θέμα «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα». Το σεμινάριο πραγματοποιήθηκε στο Συνεδριακό Κέντρο «Θεσσαλία» στα Μελισσάτικα Βόλου με τη συνεργασία της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών και με την οικονομική συμβολή του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στο πλαίσιο διετούς προγράμματος του ΕΜΕ.
Η Διευθύντρια του ΕΜΕ Ζανέτ Μπαττίνου άνοιξε τις εργασίες του σεμιναρίου με την αναφορά της στην πρόσφορη συνέργεια του Μουσείου με το Υπουργείο Παιδείας και καλωσόρισε τους εκπαιδευτικούς, ευχαριστώντας το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος για την οικονομική του υποστήριξη, όπως και την Ακαδημία για τη ζεστή της φιλοξενία. Ο Παντελής Καλαϊτζίδης, Διευθυντής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, πήρε την σκυτάλη και ξεκίνησε τον χαιρετισμό του αναφερόμενος στον βίο της Ρωσίδας αριστοκράτισσας, καλλιτέχνιδας, θεολόγου και μοναχής Μαρίας Σκομπτσόβα, που στις 30.3.1945 άφησε την τελευταία της πνοή στον θάλαμο αερίων στο Ravensbrück. Επρόκειτο για μια φωτισμένη και επαναστατική προσωπικότητα που έκανε ό,τι μπορούσε για να βοηθήσει τους διωκόμενους Εβραίους στο Παρίσι, πιστεύοντας ότι όλοι οι άνθρωποι είναι παιδιά του ίδιου θεού. Ο Καλαϊτζίδης υπογράμμισε την κοινή βιβλική ρίζα που συνδέει Εβραίους και Χριστιανούς, όπως και τις αρχές του πλουραλισμού και της ανοχής που διδάσκουν και οι δύο θρησκείες. Στη συνέχεια, η Διευθύντρια του ΕΜΕ διάβασε τον χαιρετισμό του Γιώργου Καλαντζή, Γενικού Γραμματέα Θρησκευμάτων, μέσα στον οποίο τονίζεται το δύσκολο έργο που έχουν να επιτελέσουν οι εκπαιδευτικοί, όταν καλούνται να διδάξουν στις μαθήτριες και στους μαθητές για το Ολοκαύτωμα και να εξηγήσουν τον βίαιο θάνατο 1,5 εκατομμυρίων παιδιών. Ο Καλαντζής μίλησε για τους Ρωμανιώτες Εβραίους ως τους πρώτους Εβραίους στην Ευρώπη, για την καταστροφή του Ελληνικού Εβραϊσμού μέσα στα πλαίσια της «Τελικής Λύσης», τις περιπτώσεις βοήθειας και σωτηρίας, όπως και για τη συνεργασία μεταξύ Γερμανών, Βούλγαρων κατακτητών και Ελλήνων δοσιλόγων. Ο λόγος του Γενικού Γραμματέα έκλεισε με τον έπαινο και θαυμασμό του για το έργο που επιτελεί το ΕΜΕ ως προς τη διάδοση της ιστορικής αλήθειας και την ευαισθητοποίηση των Ελλήνων.
Ο τρίτος ομιλητής κατά σειρά ήταν ο Μαρσέλ Σολομών, Πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας του Βόλου. Ο Σολομών τόνισε τη χαρά του για την παρουσία του σε αυτό το σεμινάριο και υπογράμμισε την ανάγκη που διακρίνει ο Ελληνικός Εβραϊσμός για την διδασκαλία για το Ολοκαύτωμα. Επίσης, σημείωσε, ότι στο Βόλο εντείνεται η συνεργασία με εκπαιδευτικούς και θρησκευτικούς φορείς, ενώ αναφέρθηκε και στην επίσκεψη εκπαιδευτικών και μαθητών τον Ιούνιο του 2015 στο Κρατικό Μουσείο του Άουσβιτς. Ο Σολομών ευχαρίστησε φορείς και φυσικά πρόσωπα που συνέβαλαν στη διοργάνωση του σεμιναρίου στο Βόλο και με τη σειρά του εξήρε το παιδαγωγικό ρόλο του ΕΜΕ όσον αφορά την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, σαν ηθοπλαστών της νέας γενιάς. Πριν ολοκληρώσει την ομιλία του ευχόμενος καλή επιτυχία στις εργασίες του σεμιναρίου, ο Σολομών υπογράμμισε τον ρόλο-κλειδί των εκπαιδευτικών, καθότι από αυτούς εξαρτάται πως θα παρουσιάσουν το ευαίσθητο και περίπλοκο θέμα του Ολοκαυτώματος και θα συμβάλλουν στην αφύπνιση της κοινωνίας και συνειδητοποίηση των κινδύνων που ελλοχεύουν, όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η μισαλλοδοξία. Στη συνέχεια διαβάστηκε το μήνυμα του Προέδρου του ΕΜΕ, Σαμουήλ-Μάκη Μάτσα, στο οποίο ευχαριστούσε όλους τους παράγοντες που εργάστηκαν για το σεμινάριο και ιδιαίτερα τον Γ. Καλαντζή. Ο Πρόεδρος εξήρε το γεγονός της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος, έκδηλης στον συστηματικό και βιομηχανοποιημένο τρόπο δολοφονίας των Εβραίων και επέστησε την προσοχή του κοινού στο ότι στα στρατόπεδα του Γ’ Ράιχ δολοφονήθηκαν αθώοι άνθρωποι, Εβραίοι, Χριστιανοί, Ρομά και άλλοι που δεν είχαν διαπράξει τίποτα μεμπτό στη ζωή τους. Αυτό θα πρέπει να γίνει μάθημα στους νέους ανθρώπους, κατέληξε ο Μάτσας στον χαιρετισμό του, μια που πάνω σε αυτούς στηρίζεται το μέλλον της κοινωνίας. Στο τέλος της παρουσίασής της η Διευθύντρια του ΕΜΕ έκανε μια σύντομη ανασκόπηση της ιστορίας των σεμιναρίων, ενώ παράλληλα αναφέρθηκε στη συνεργασία μεταξύ επίσημης παιδείας και φορέων ανεπίσημης εκπαίδευσης όσον αφορά τη διοργάνωση των σεμιναρίων της διδασκαλίας για το Ολοκαύτωμα, που ξεκίνησαν το 2004. Η Ζανέτ Μπαττίνου παρουσίασε το σύνολο του υλικού που μοιράστηκε στους εκπαιδευτικούς για να χρησιμοποιηθεί μέσα στην τάξη, όπως εγχειρίδια, βιβλιογραφία, ψηφιακή εφαρμογή πολυμέσων για την ιστορία των Εβραίων στον ελλαδικό χώρο, για τις εβραϊκές γειτονιές και για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Επίσης, η Διευθύντρια μίλησε για το Αρχείο Προφορικής Ιστορίας του ΕΜΕ που περιλαμβάνει περίπου 130 μαρτυρίες, κυρίως επιβιωσάντων του Πόλεμου, όπως και για την «Γωνιά των Εκπαιδευτικών» στην ιστοσελίδα του ΕΜΕ (https://www.jewishmuseum.gr/i-gonia-ton-ekpaideytikon/) η οποία δημιουργήθηκε πρόσφατα, ως πρόσθετος δίαυλος επικοινωνίας, προκειμένου να ενισχύσει το ΕΜΕ το έργο τους. Τέλος, η Διευθύντρια αναφέρθηκε στον ετήσιο μαθητικό διαγωνισμό δημιουργίας φίλμ για το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων με βραβείο την εκπαιδευτική επίσκεψη στο Άουσβιτς.
Στην πρώτη εισήγηση της ημερίδας με τίτλο «Στα Ίχνη της Εβραϊκής Παρουσίας στην Ελλάδα: Ιστορικά και Αρχαιολογικά Τεκμήρια της Μακραίωνης Ιστορίας των Ελλήνων Εβραίων» η ερευνήτρια του ΕΜΕ και υποψήφια διδάκτορας στην αρχαία ιστορία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Αναστασία Λουδάρου, έκανε μια σύντομη ιστορική επισκόπηση των 2300 χρόνων εβραϊκής ιστορίας στον ελλαδικό χώρο κατά την αρχαιότητα, τα ελληνιστικά χρόνια, καθώς και την περίοδο της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η διάλεξή της εστίαζε στις ρίζες της εβραϊκής παρουσίας στον Βόλο και στην ευρύτερη περιοχή, συνοδευόταν από προβολή φωτογραφιών, ενώ ήταν βασισμένη σε ποικίλες πηγές και αρχαιολογικά τεκμήρια. Σε αυτό το σημείο η Λουδάρου παρουσίασε και την έκδοση του Μουσείου «Corpus Inscriptionum Judaicarum Graeciae». Η ομιλήτρια ανέλυσε το περιεχόμενο των όρων «Εβραίος», «Ισραηλίτης», «Ιουδαίος» και «Ισραηλινός», όπως και τους όρους «Σεφαραδίτης», «Ασκεναζίτης», «Ρωμανιώτης» και «Μισράχι». Ένα κεντρικό σημείο στην ομιλία της ήταν η άφιξη των Εβραίων Σεφαραδιτών στον ελλαδικό χώρο, και κυρίως στη Θεσσαλονίκη, μετά το 1492. Η Λουδάρου έκλεισε την ομιλία της με την αναφορά της στα εθνικά κινήματα του 19ου και 20ού αιώνα και στο πώς αυτά επηρέασαν την ανθρωπογεωγραφία των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στον κορμό του ελληνικού κράτους.
Στην εισήγησή της με τίτλο «Η Εβραϊκή Παρουσία στον Βόλο» η υποψήφια διδάκτορας στο τμήμα κοινωνικής ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Κερασία Μαλαγιώργη, έκανε μία σύντομη αναδρομή στην παρουσία Εβραίων στον Βόλο, που χρονολογείται ήδη από τον 16ο αι. Η ομιλήτρια εστίασε την ομιλία της στις διάφορες εκφάνσεις της εβραϊκής κοινοτικής ζωής στη πόλη π.χ. την ίδρυση θρησκευτικής σχολής Ταλμούδ Τορά, τη λειτουργία σχολείου της Alliance Israélite Universelle και την ανάδυση σιωνιστικών συλλόγων, όπως και στη συμμετοχή των Εβραίων του Βόλου στην οικονομική και πολιτική ζωή της πόλης, καθώς και στις σχέσεις Χριστιανών και Εβραίων. Η δεύτερη θεματική ενότητα της εισήγησης ήταν η ιστορία της Σοά στο Βόλο, δηλαδή τα γερμανικά μέτρα διωγμού των Εβραίων, όπως και ο ρόλος που διαδραμάτισαν ο Ραβίνος, ο Μητροπολίτης, ο Δήμαρχος, και η εαμική αντίσταση στη σωτηρία της πλειοψηφίας του εβραϊκού πληθυσμού. Σε αυτό το σημείο ακούστηκαν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον βιωματικές εμπειρίες επιζησάντων, που είναι προσβάσιμες μέσα από την ηλεκτρονική βάση δεδομένων οπτικοακουστικών μαρτυριών που φιλοξενεί ιστοσελίδα του τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Τέλος, η Μαλαγιώργη μίλησε για τα δύο μεταναστευτικά ρεύματα Εβραίων του Βόλου, το πρώτο μετά τον Πόλεμο, όταν επιστρέφουν από τα βουνά και έρχονται αντιμέτωποι με την τρέχουσα πραγματικότητα, και το δεύτερο μετά τον μεγάλο σεισμό του 1955.
Στη συνέχεια, χαιρέτησε τη διοργάνωση ο Μητροπολίτης Δημητριάδος και Αλμυρού Ιγνάτιος τονίζοντας τη βαθιά του ανάγκη να παρευρεθεί σε αυτό το σεμινάριο, για να μπορέσει να εκφράσει τα συναισθήματά του. Η Σοά είναι κάτι που έγινε με τραγικό τρόπο, από ένα λαό που φέρει ένα ιδιαίτερο πολιτιστικό προφίλ που όμως διέπραξε αυτό το έγκλημα. Ο Μητροπολίτης τόνισε ότι το Ολοκαύτωμα δεν ήταν ένας κεραυνός εν αιθρία, αλλά κάτι που είχε αρχίσει από παλιά και προχωρούσε σιγά σιγά οδηγώντας τελικά στην εβραϊκή γενοκτονία. Έχοντας αυτή τη γνώση, οφείλουμε να επαγρυπνούμε και να αντιλαμβανόμαστε εγκαίρως φαινόμενα μισαλλοδοξίας, κατηγοριοποίησης του «άλλου», κοινωνικής εξαίρεσης, στιγματισμού και αντισημιτισμού, τόνισε ο Μητροπολίτης. Τελείωσε τον λόγο του, εφιστώντας την προσοχή των εκπαιδευτικών στο γεγονός ότι κρατούν στα χέρια τους το μέλλον της χώρας, όπως και στη βαριά ευθύνη που συνοδεύει το εκπαιδευτικό τους έργο.
Η διδάκτορας σύγχρονης ιστορίας του Πάντειου Πανεπιστημίου και ερευνήτρια του ΕΜΕ, Αλεξάνδρα Πατρικίου, παρουσίασε στη διάλεξή της με τον τίτλο «Η ψηφιακή Εφαρμογή Πολυμέσων: O Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων (1942-45)» το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε ο Διωγμός των Εβραίων της Ελλάδας, που στοίχισε τη ζωή περίπου 58.000 ανθρώπων. Μετά από μια σύντομη ανασκόπηση των προπολεμικών χρόνων, η Πατρικίου μίλησε για τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940-41 και τη συμμετοχή Ελλήνων Εβραίων στρατιωτών, για να περάσει στην κατοχή της χώρας από Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους. Στη συνέχεια, παρουσίασε τις φάσεις της αντισημιτικής πολιτικής των Γερμανών – ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη– που ξεκίνησαν ήδη την άνοιξη του 1941 με την «επέλαση» του Sonderkommando Rosenberg, το κλείσιμο εβραϊκών εφημερίδων, την κατάσχεση περιουσιών για να μπουν στην τελική ευθεία τον Ιούλιο 1942 με το «Μαύρο Σάββατο» στην Πλατεία Ελευθερίας και την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου, και να κορυφωθούν την άνοιξη του 1943 με την γκετοποίηση του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης και την εκκίνηση των «τραίνων θανάτου» με κατεύθυνση το Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Επίσης, μίλησε για τον εκτοπισμό των Εβραίων που ζούσαν στις περιοχές εκείνες που περιήλθαν στην κατοχή των Γερμανών μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του 1943, όπως και για την εφαρμογή των αντισημιτικών μέτρων και τον εκτοπισμό των Εβραίων της ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στην Τρεμπλίνκα από τις βουλγαρικές κατοχικές δυνάμεις, υπογραμμίζοντας ότι στην βουλγαρική ζώνη, με εξαίρεση 200 κρυμμένους Εβραίους, κανένας δεν επέζησε. Η Πατρικίου αναφέρθηκε στον ρόλο της Αντίστασης και σε φωνές διαμαρτυρίας που άρθρωσαν εκπρόσωποι του ορθόδοξου κλήρου, αλλά και λαϊκοί, ενώ επέστησε την προσοχή του κοινού στο γεγονός, ότι η τύχη κάθε κοινότητας δεν ήταν η ίδια. Μετά την Απελευθέρωση, κατέληξε η ομιλήτρια, οι λίγοι Εβραίοι που βρίσκονταν πια στην Ελλάδα είχαν συγκεντρωθεί στην πλειοψηφία τους στην Αθήνα (στη Θεσσαλονίκη ζούσαν περίπου 1500 άνθρωποι) ενώ πολλοί, που βρέθηκαν χωρίς σπίτι και οικογένεια, αναζήτησαν μια καινούργια αρχή στις ΗΠΑ και στο Ισραήλ.
Στη συνέχεια προβλήθηκε το ντοκυμαντέρ «Συναγωνιστής, Έλληνες Εβραίοι στην Εθνική Αντίσταση» σκηνοθεσία Ντάβιντ Γαβριηλίδης, έρευνα Ιάσονας Χανδρινός, παραγωγής ΕΜΕ 2013. Η πρώτη μέρα του σεμιναρίου έκλεισε με αυτή την προβολή του ιστορικού χρονικού της Αντίστασης και προσωπικών μαρτυριών Εβραίων αντιστασιακών, ανδρών και γυναικών.
Η δεύτερη μέρα του συνεδρίου, Παρασκευή 18 Οκτωβρίου 2019, άνοιξε με το εργαστήριο της πολιτικού επιστήμονα, χορογράφου και χοροθεραπεύτριας Νίνας Αλκαλάη με τον τίτλo «Προτάσεις για μια Βιωματική Διδασκαλία για το Ολοκαύτωμα μέσω της Τέχνης». Σκοπός του εργαστηρίου ήταν να αποσαφηνίσει τον τρόπο προσέγγισης του Ολοκαυτώματος μέσα από τον συμβολισμό της τέχνης, δηλαδή μέσα από την λογοτεχνία, την ποίηση, τη μουσική, τον χορό και τις εικαστικές τέχνες. Η Αλκαλάη χώρισε την τέχνη που πραγματεύεται το Ολοκαύτωμα σε 3 υποκατηγορίες. Α) Στρατοπεδική τέχνη (Holocaust art), που περιλαμβάνει ποιήματα, σκίτσα και μουσικές συνθέσεις που δημιουργήθηκαν μέσα στο στρατόπεδο του Τερεζίν. Β) Μεταπολεμική τέχνη, με δημιουργούς Εβραίους και μη Εβραίους. Γ) Τέχνη, που σε μια πρώτη προσέγγιση δεν δείχνει να έχει μια ξεκάθαρη και ορατή σχέση με το Ολοκαύτωμα. Η εισηγήτρια τόνισε, ότι τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα δεν παρουσιάζουν εικόνες φρίκης, καθώς ισχύει ένα είδος «σιωπηρής συμφωνίας» να αποφεύγεται η όποια αισθητικοποίηση της βίας. H Aλκαλάη «άνοιξε» τη διαδραστική ενότητα της ομιλίας της με το σεφαρδίτικο νανούρισμα του Joaquin Diaz “Durme, durme”. Στη συνέχεια, το κοινό έλαβε προς ανάγνωση το ποίημα του Φώτη Αγγελή «Η Στάχτη» ενώ φωτεινός πίνακας πρόβαλε την εικόνα ενός γλυπτού της εικαστικού Α. Αλκαλάη, το οποίο αναπαρίστανε σωρούς από καλούπια κεφαλών για παιδικές κούκλες. Οι εκπαιδευτικοί κλήθηκαν να συλλογιστούν πως θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τα παραπάνω καλλιτεχνικά δημιουργήματα μέσα στην τάξη στα πλαίσια του μαθήματος αφιερωμένου στο Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ευρώπης γενικά, και της Ελλάδας.
Το δεύτερο εργαστήριο της διημερίδας με τίτλο «Οι Εβραίοι της Ελλάδας. 2300 Χρόνια Ιστορίας και Παράδοσης» πραγματοποιήθηκε από τη διδάκτορα σύγχρονης ιστορίας του University College London και ερευνήτρια του ΕΜΕ, Μαρία Βασιλικού. Στη σύντομη εισήγησή της η ομιλήτρια παρουσίασε τη διαδραστική ψηφιακή πλατφόρμα του ΕΜΕ «Οι Εβραίοι της Ελλάδας, 2300 χρόνια ιστορίας και παράδοσης» και τόνισε τη σημασία της για την εργασία των εκπαιδευτικών. Στη συνέχεια η Βασιλικού χώρισε το ακροατήριο σε 8 ομάδες εργασίας. Κάθε ομάδα έλαβε προς ανάγνωση ένα κείμενο. Τα οκτώ κείμενα ήταν:
α) Δημήτρης Χατζής, Το τέλος της μικρής μας πόλης, Αθήνα 1979, σελ. 45-80
β) Ροζίνα Ασσέρ Πάρδο, 548 ημέρες με άλλο όνομα – Θεσσαλονίκη 1943 – Μνήμες Πολέμου, Αθήνα 1999, σελ. 19 – 53 (αποσπάσματα)
γ) Γιομτώβ Γιακοέλ, Απομνημονεύματα 1941-1943 Εισαγωγή- επιμέλεια Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 58-64,
δ) Γιώργος Ιωάννου, Η πρωτεύουσα των προσφύγων, Αθήνα 1984, σελ. 58-70
ε) Ηλίας Βενέζης, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός Οι Χρόνοι της δουλείας, Αθήνα 2008, σελ. 259-268
στ) Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο, Πενήντα χρόνια μετά – αναμνήσεις μιας σαλονικιώτισσας εβραίας, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 18-31
ζ) Μαρσέλ Νατζαρή, Χειρόγραφα 1944-1947, Από τη Θεσσαλονίκη στο Ζοντερκομάντο του Άουσβιτς, Αθήνα 2018, σελ. 51-65,
η) Ελένη Κουρμαντζή, «Γιωσέφ Ελιγιά, Η κοινωνική διάσταση του έργου του» στο: Pigi Llikoudi, All the Pain of the World, Ο πόνος όλου του Κόσμου, Touta la peine du Monde, poetry Joseph Eliya, Paul Celan, Αθήνα 2017, σελ. 25-31 όπως και τα 2 ποιήματα του Γιωσέφ Ελιγιά «Προλεταριακή Τέχνη» , «Πουρείμ».
Μετά από 20λεπτη ανάγνωση, η κάθε ομάδα παρουσίασε ένα προσχέδιο μαθήματος βασισμένο στο εύρος της θεματολογίας του κάθε κειμένου. Κάποια από τα θέματα που προσέλκυσαν την προσοχή των εκπαιδευτικών ήταν ο ελληνικός εβραϊσμός ως αναπόσπαστο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, οι διάφορες εκφάνσεις συμβίωσης μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων στα Ιωάννινα και στη Θεσσαλονίκη, η ιστορία του Διωγμού των Εβραίων σε όλη την Ελλάδα, τρόπος εορτασμού θρησκευτικών εορτών, η έμπρακτη βοήθεια της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αθήνα κατά τη διάρκεια του Διωγμού, η παρουσία των Εβραίων στην Αντίσταση.
Το τρίτο εργαστήριο του σεμιναρίου με τίτλο «Η Διαχείριση της Μνήμης του Ολοκαυτώματος μέσα από τις Ταινίες» οργανώθηκε από την Αλεξάνδρα Πατρικίου και ήταν βασισμένο στη διαπίστωση ότι ο κινηματογράφος είναι ένα είδος τέχνης προσιτό στους μαθητές. Η εισηγήτρια τόνισε ότι οι μαθητές μέσα από την ενασχόληση με το Ολοκαύτωμα πρέπει να συνειδητοποιήσουν τρεις σημαντικές έννοιες: Α) Αυτή της Μνήμης, δηλαδή να κατανοήσουν ότι τα θύματα του Ολοκαυτώματος δεν είναι μόνο μόνο τα έξι εκατομμύρια Εβραίοι, αλλά και οι πολλαπλές γενιές ανθρώπινων υπάρξεων που ποτέ δεν είδαν το φως της ζωής καθώς οι εν δυνάμει πρόγονοί τους δολοφονήθηκαν. Β) Αυτή της Συνάφειας, δηλαδή της κατανόησης ότι το Ολοκαύτωμα συνδέεται άμεσα με τα παγκόσμια γεγονότα. Γ) Αυτή της Ευθύνης, δηλαδή της αντίληψης, ότι ο κάθε πολίτης σε μία κοινωνία οφείλει να βρίσκεται σε πολιτική εγρήγορση, προκειμένου να εξασφαλιστεί με κάθε δυνατό μέσο, ότι μια τέτοια γενοκτονία δεν θα επαναληφθεί. Αυτή η στάση είναι η μόνη απάντηση στο μίσος, στην προκατάληψη και στον αντισημιτισμό, υποστήριξε στην εισήγησή της καταληκτικά.
H Πατρικίου αναφέρθηκε στα μαθητικά αποτελέσματα της ενασχόλησης με τις ταινίες και τα οποία συνοψίζονται ως εξής: οι μαθητές αναγνωρίζουν τις επιπτώσεις του Ολοκαυτώματος στις μεταπολεμικές και τις μελλοντικές γενιές, αρχίζουν να κατανοούν τη σημασία της ηθικής λήψης αποφάσεων τόσο στην ατομική όσο και στη δημόσια ζωή, να εκτιμούν τον ρόλο και τη σημασία τους ως πολίτες των δικών τους κοινοτήτων, καθώς και της ευρύτερης παγκόσμιας κοινότητας, όπως και να ασκούνται στην κριτική στάση απέναντι σε κάθε μορφή τέχνης, και ιδιαίτερα στο κινηματογράφο, που επιβάλλεται εύκολα και γρήγορα χάρη στην ισχύ της εικόνας. Στην τρίτη θεματική ενότητα της εισήγησής της κ. Πατρικίου εστίασε στις τέσσερις βασικές αρχές που διέπουν την ενασχόληση του υποκειμένου με τις εν λόγω ταινίες: α) Πρόκειται για την αρχή μιας συζήτησης και όχι για το τέλος β) Είναι απαραίτητη η διευκρίνιση ότι πρόκειται για μυθοπλασία, ακόμη και όταν απεικονίζονται ιστορικά γεγονότα γ) Η συντριπτική πλειοψηφία των ταινιών ενέχει την υπόνοια ότι το Ολοκαύτωμα είναι κάτι που συνέβη στα ξένα σε ξένους. Ό,τι δεν αφορά Έλληνες πολίτες δ) Κάθε τέτοια ταινία είναι έργο τέχνης και παίζει με τα σύμβολα. Άρα εξοικειώνει τους μαθητές με αυτή τη γλώσσα και άρα βοηθά στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και ανάγνωσης.
Στη συνέχεια προβλήθηκαν τρέιλερ από τις δημοφιλείς ταινίες «Η Ζωή είναι ωραία», «Η Λίστα του Σίντλερ», και «Ο Πιανίστας». Οι εκπαιδευτικοί χωρίστηκαν σε ομάδες και κλήθηκαν να καταγράψουν τους τρόπους, με τους οποίους θα προσέγγιζαν μέσα στην τάξη τις τρεις αυτές ταινίες.
Στην καταληκτική της ομιλία, με την οποία ολοκληρώθηκαν και οι εργασίες του 26ου σεμιναρίου η Διευθύντρια του Μουσείου Ζανέτ Μπαττίνου, μίλησε για την αλληλουχία μίας μακράς σειράς αντισημιτικών ιδεών, μέτρων και γεγονότων που αποκορυφώθηκαν στην ανάπτυξη και εφαρμογή της «Τελικής Λύσης» στην Ευρώπη. Η Διευθύντρια προέτρεψε τους εκπαιδευτικούς να μην αποθαρρυνθούν από το τεράστιο βάρος τους εγχειρήματός τους και απλώς να κάνουν την αρχή ξεκινώντας από κάπου, είτε αυτό είναι ο κινηματογράφος, η λογοτεχνία, οι εικαστικές δημιουργίες, είτε το Αρχείο Προφορικής Ιστορίας. Ας κάνουν οι δάσκαλοι και οι καθηγητές ότι μπορούν, συνέχισε η Ζ. Μπαττίνου, προκειμένου να μπορέσουν να ξεπεράσουν τα διάφορα εμπόδια που είναι δυνατόν να συναντήσουν και να συμβάλλουν έτσι στη διαμόρφωση ενεργών πολιτών με κριτική σκέψη. Η δική τους δουλειά τους με τα παιδιά θα αποτελέσει και τη στέρεη βάση πάνω στην οποία θα χτίσουν και οι επερχόμενοι εκπαιδευτικοί το δικό τους έργο.
Το γεγονός ότι όλοι οι παρόντες εκπαιδευτικοί, που συμπλήρωσαν τις φόρμες αξιολόγησης, δήλωσαν εν χορώ την πεποίθησή τους να προτείνουν και σε άλλους συναδέλφους τους να παρακολουθήσουν αυτό το σεμινάριο συνηγορεί για την επιτυχία του. Οι περισσότεροι από αυτούς ευχαρίστησαν το ΕΜΕ για την άρτια οργάνωση του σεμιναρίου, τις υψηλού επιπέδου εισηγήσεις, τον γόνιμο και ενδιαφέροντα διάλογο, όπως και τη ζεστή φιλοξενία της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών. Πολλοί από αυτούς προέβησαν μάλιστα σε συγκεκριμένες προτάσεις, προκειμένου να συμβάλουν στη βελτίωση μελλοντικών σεμιναρίων. Για παράδειγμα, αρκετοί επεσήμαναν τα ακόλουθα:
– Ανάγκη πραγματοποίησης περισσότερων εργαστηρίων όπως και διεύρυνση της χρονικής τους διάρκειας.
– Περισσότερο υλικό για εργαστήρια όπως ερωτηματολόγια και σχέδια διδασκαλίας για το Ολοκαύτωμα που να συνοδεύονται από ξεκάθαρες και συγκεκριμένες μεθόδους αξιοποίησης αυτού του υλικού στην αίθουσα διδασκαλίας.
– Σύνδεση της ιστορίας του Ολοκαυτώματος με τα σύγχρονα παραδείγματα ρατσισμού, μισαλλοδοξίας και αντισημιτισμού.
– Γνώση πολιτιστικών στοιχείων του Εβραϊσμού και αντιπαραβολή τους με αυτά του Χριστιανισμού.
– Ενσωμάτωση της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος στο σχολικό πρόγραμμα του Λυκείου.
– Προθυμία συμμετοχής στο θερινό σεμινάριο του Γιαντ Βασέμ και επίσκεψης σε συναγωγές στην Ελλάδα και σε μνημονικούς τόπους.
– Διερεύνηση των συνθηκών εκείνων που οδήγησαν τη Γερμανία στην «Τελική Λύση», ώστε ο νέος άνθρωπος να είναι σε εγρήγορση απέναντι στα φαινόμενα επιλογής σύγχρονων αποδιοπομπαίων τράγων και να μπορεί να αντιτίθεται ενεργά σε αυτά.
